جنگ اول ایران و روس، که به‌عنوان بخشی از جنگ‌های ایران و روس در قرن نوزدهم شناخته می‌شود، بین سال‌های ۱۸۰۴ تا ۱۸۱۳ میلادی (۱۱۸۳ تا ۱۱۹۲ خورشیدی) رخ داد. این درگیری در دوره قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه اتفاق افتاد و نتیجه تلاش‌های امپراتوری روسیه برای گسترش نفوذ خود در قفقاز و درگیری با ایران بر سر کنترل این مناطق بود. در ادامه، جزئیات این جنگ را مرحله به مرحله توضیح می‌دهم:
پیش‌زمینه تاریخی
ادعاهای سرزمینی: پس از الحاق گرجستان به امپراتوری روسیه در سال ۱۸۰۱ توسط تزار الکساندر اول، تنش‌ها بین ایران و روسیه افزایش یافت. گرجستان و مناطق قفقاز شمالی از دیرباز تحت نفوذ ایران بودند و در دوره صفویه و افشاریه بخشی از قلمرو ایران محسوب می‌شدند. اما با ضعف دولت مرکزی ایران در دوره قاجار، روسیه فرصت را برای تسلط بر این مناطق مناسب دید.
تحریکات محلی: حاکمان محلی قفقاز، از جمله حاکم گرجستان، از روسیه درخواست حمایت کردند تا از سلطه ایران خارج شوند. این موضوع ایران را به واکنش واداشت.
اهداف روسیه: امپراتوری روسیه به دنبال دسترسی به آب‌های گرم خلیج فارس و تضعیف نفوذ ایران و عثمانی در منطقه بود.
ضعف نظامی ایران: ارتش ایران در این دوره به دلیل نبود سازماندهی مدرن، کمبود تجهیزات و ضعف مالی در موقعیت ضعیفی قرار داشت.
آغاز جنگ
زمان شروع: جنگ در سال ۱۸۰۴ (۱۱۸۳ خورشیدی) آغاز شد، زمانی که نیروهای روس به فرماندهی ژنرال سیسیانوف (Pavel Tsitsianov) به خان‌نشین‌های تحت نفوذ ایران در قفقاز، از جمله گنجه، حمله کردند.
حمله به گنجه: در ژانویه ۱۸۰۴، روس‌ها گنجه را اشغال کردند و این شهر به پایگاه اصلی آن‌ها در منطقه تبدیل شد. این اقدام خشم فتحعلی‌شاه را برانگیخت و او دستور بسیج نیروها را داد.
مراحل اصلی جنگ
نبردهای اولیه (۱۸۰۴-۱۸۰۶):
ایران به رهبری عباس میرزا، ولیعهد قاجار، تلاش کرد تا مناطق ازدست‌رفته را بازپس گیرد. عباس میرزا با وجود جوانی، شجاعت و توانایی نظامی قابل‌توجهی از خود نشان داد.
نبرد اراکلی در سال ۱۸۰۴: نیروهای ایرانی در برابر روس‌ها مقاومت کردند، اما به دلیل برتری تسلیحاتی و تاکتیکی روس‌ها شکست خوردند.
روس‌ها به‌تدریج خان‌نشین‌های ایروان، نخجوان و قره‌باغ را هدف قرار دادند.
نبرد اصلاندوز (۱۸۱۲):
یکی از مهم‌ترین نبردهای این جنگ در نزدیکی رود ارس رخ داد. عباس میرزا با ارتش بازسازی‌شده‌اش به مصاف نیروهای روس به فرماندهی ژنرال پیوتر کوتلیارفسکی رفت.
با وجود شجاعت نیروهای ایرانی، به دلیل خیانت برخی فرماندهان و برتری توپخانه روس‌ها، ایران شکست سنگینی خورد. این شکست امید ایران برای بازپس‌گیری قفقاز را کم‌رنگ کرد.
تلاش‌های دیپلماتیک:
ایران در این دوره از انگلیس درخواست کمک کرد، زیرا انگلیس به دلیل رقابت با روسیه در منطقه (در چارچوب بازی بزرگ) متحد بالقوه‌ای بود. اما کمک‌های انگلیس محدود به مشاوره نظامی و مقداری تسلیحات بود و تأثیر قاطعی نداشت.
پایان جنگ و معاهده گلستان
مذاکرات صلح: پس از سال‌ها جنگ و ناتوانی ایران در بازپس‌گیری مناطق ازدست‌رفته، دو طرف در سال ۱۸۱۳ به مذاکره نشستند.
معاهده گلستان: این معاهده در ۱۲ اکتبر ۱۸۱۳ (مهر ۱۱۹۲ خورشیدی) در روستای گلستان در قره‌باغ امضا شد. مفاد اصلی آن عبارت بودند از:
واگذاری بخش بزرگی از قفقاز (شامل گرجستان، داغستان، باکو، شیروان، قره‌باغ، گنجه، نخجوان و بخشی از ارمنستان) به روسیه.
انحصار کشتی‌رانی روسیه در دریای خزر.
ایران حق هرگونه ادعای سرزمینی بر این مناطق را از دست داد.
پیامدها: این معاهده شکستی بزرگ برای ایران بود و آغاز دوره‌ای از ضعف و از دست دادن سرزمین‌ها در تاریخ قاجار را رقم زد.
تحلیل و نکات کلیدی
🔸️علل شکست ایران:
🔺️ضعف نظامی و نبود ارتش مدرن.
🔺️اختلافات داخلی و خیانت برخی فرماندهان.
🔺️برتری تکنولوژیکی و سازماندهی روس‌ها.
اولین تفکر مدرنیته و نو سازی کشور
نقش عباس میرزا: او با وجود شکست، تلاش کرد تا ارتش ایران را نوسازی کند و بعدها اصلاحات نظامی مهمی را پایه‌گذاری کرد.
تأثیرات بلندمدت: معاهده گلستان زمینه‌ساز جنگ دوم ایران و روس (۱۸۲۶-۱۸۲۸) و معاهده ترکمانچای شد که ضربه سنگین‌تری به ایران وارد کرد.
سوال بزرک عباس میرزا از سفیر فرانسه و آغاز ورود ایران به عصر مدرن با طرح این سوال:
نمی‌دانم این قدرتی كه شما (اروپایی‌ها) را بر ما مسلط كرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ شما در قشون جنگیدن و فتح كردن و بكار بردن قوای عقلیه متبحرید و حال آنكه ما در جهل و شغب غوطه‌ور و به‌ندرت آتیه را در نظر می‌گیریم. مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق زمین از اروپا كمتر است؟ یا آفتاب كه قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد تأثیرات مفیدش در سر ما كمتر از شماست؟ یا خدایی كه مراحمش بر جمیع ذرات عالم یكسان است خواسته شما را بر ما برتری دهد؟ گمان نمی‌كنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بكنم كه ایرانیان را هشیار نمایم.»
