در پیشنهادهای آتش‌بس اولیه که پس از آزادسازی خرمشهر (خرداد ۱۳۶۱) مطرح شد، به‌ویژه از سوی عراق یا برخی میانجی‌گران بین‌المللی، معمولاً محکومیت صریح عراق به‌عنوان آغازگر جنگ یا تعیین مسئولیت کامل این کشور برای تجاوز به ایران وجود نداشت. این موضوع یکی از دلایل اصلی رد این پیشنهادها توسط ایران بود.
حالا بیایید کمی دقیق‌تر بررسی کنیم:
اهداف استراتژیک ایران:
پس از آزادسازی خرمشهر، ایران در موضع قدرت قرار گرفت و بسیاری از مناطق اشغالی را بازپس گرفته بود. رهبران ایران معتقد بودند که صدام حسین، رئیس‌جمهور عراق، به دلیل آغاز جنگ و خسارات وارده باید مجازات شود. ایران خواستار برکناری صدام، پرداخت غرامت و تضمین عدم تجاوز دوباره عراق بود. این اهداف باعث شد ایران تصمیم به ادامه جنگ و ورود به خاک عراق بگیرد تا فشار بر دولت عراق را افزایش دهد.
عدم پذیرش آتش‌بس:
در آن زمان، عراق پیشنهاد آتش‌بس داد، اما ایران این پیشنهادات را به دلیل عدم اعتماد به صدام و نبود تضمین‌های کافی برای تحقق خواسته‌هایش رد کرد. ایران معتقد بود که آتش‌بس بدون تحقق شرایطش به معنای تثبیت موقعیت صدام و احتمال تجاوز دوباره در آینده است.
محتوای پیشنهادهای آتش‌بس:
پیشنهادهای اولیه آتش‌بس بیشتر بر توقف درگیری‌ها و بازگشت به مرزهای بین‌المللی متمرکز بودند، اما اغلب فاقد بندهای مشخصی برای محکومیت عراق به‌عنوان متجاوز یا تضمین‌هایی برای پرداخت غرامت به ایران بودند. ایران این پیشنهادها را ناکافی می‌دانست، زیرا معتقد بود که بدون پذیرش مسئولیت عراق، صدام ممکن است دوباره در آینده دست به تجاوز بزند.
موضع ایران:
ایران پس از آزادسازی خرمشهر در موضع قدرت بود و شروطی برای پذیرش آتش‌بس تعیین کرده بود، از جمله:
▪️محکومیت صریح عراق به‌عنوان متجاوز.
▪️پرداخت غرامت برای خسارات وارده به ایران.
▪️تضمین‌های بین‌المللی برای جلوگیری از تجاوز دوباره عراق. این شروط در پیشنهادهای اولیه آتش‌بس یا قطعنامه‌های سازمان ملل در آن مقطع به طور کامل برآورده نمی‌شدند.
قطعنامه‌های سازمان ملل:
برای مثال، قطعنامه ۵۱۴ سازمان ملل (مصوب تیر ۱۳۶۱) خواستار آتش‌بس فوری و عقب‌نشینی نیروها به مرزهای بین‌المللی بود، اما به صراحت عراق را به‌عنوان متجاوز محکوم نکرد و درباره غرامت یا مجازات عراق صحبتی نداشت. این باعث شد ایران آن را به نفع عراق تلقی کند و آن را نپذیرد. بعدها در قطعنامه‌های بعدی، مانند قطعنامه ۵۹۸ (مصوب ۱۳۶۶)، به تدریج به موضوع تعیین متجاوز و غرامت پرداخته شد، اما در سال‌های اولیه جنگ این مسائل در قطعنامه‌ها کمرنگ بودند.
موضع عراق:
عراق در این مقطع به دلیل شکست‌های نظامی‌اش در موضع ضعف بود و آتش‌بس را به‌عنوان راهی برای بازسازی نیروهایش می‌خواست. صدام حاضر نبود به‌صورت رسمی مسئولیت جنگ را بپذیرد یا به شروط ایران تن دهد، و همین موضوع مذاکرات را پیچیده‌تر می‌کرد.
حمایت بین‌المللی از عراق: پس از آزادسازی خرمشهر، حمایت کشورهای غربی و برخی کشورهای عربی از عراق افزایش یافت. این حمایت‌ها شامل کمک‌های مالی، تسلیحاتی و اطلاعاتی بود که به عراق امکان بازسازی نیروهایش را داد. ایران احساس می‌کرد که بدون ادامه جنگ و وارد کردن فشار بیشتر، نمی‌تواند به اهداف خود دست یابد.
چرا ایران حساسیت داشت؟
ایران به دلیل خسارات سنگین جنگ (انسانی، اقتصادی و زیرساختی) و با توجه به این‌که عراق با نقض قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر جنگ را آغاز کرده بود، معتقد بود که آتش‌بس بدون محکومیت عراق و تضمین‌های لازم، صرفاً به نفع صدام است و عدالت را تأمین نمی‌کند. از نظر ایران، پذیرش آتش‌بس بدون این شروط به معنای مشروعیت بخشیدن به تجاوز عراق بود.
جمع‌بندی: پیشنهادهای آتش‌بس در آن مقطع یا محکومیت صریح عراق را شامل نمی‌شدند یا به اندازه کافی برای ایران الزام‌آور و عادلانه به نظر نمی‌رسیدند. این موضوع، همراه با اهداف استراتژیک ایران، باعث شد جنگ ادامه پیدا کند تا زمانی که شرایط دیپلماتیک و نظامی تغییر کرد.
تحلیل کلی:
تصمیم ایران برای ادامه جنگ پس از آزادسازی خرمشهر ترکیبی از ملاحظات استراتژیک، سیاسی و ایدئولوژیک بود.
ایران بر این عقیده بود که عدم محکومیت صدام به عنوان آغازگر جنگ و هم عدم محکومیت به پرداخت غرامت به معنای مشروعیت بخشیدن به تجاوز صدام است.
یعنی یک کشور به ایران حمله میکند و اگر پیروز شد پیشروی میکند و هر وقت شکست خورد از خاک ایران عقب نشینی میکند و بعد فوری آتش بس میکند بدون محکوم شدن و بدون غرامت سنگین دادن و بدون هزینه ی سنگین دادن.
و میگفتن این راه تجاوز دوباره و حتی کشور های دیگر به ایران را باز میکند.
با این حال، ورود به خاک عراق و طولانی شدن جنگ باعث شد که هزینه‌های انسانی و اقتصادی برای هر دو طرف افزایش یابد و جنگ به یک بن‌بست استراتژیک برسد که نهایتاً در سال ۱۳۶۷ با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران به پایان رسید.
هر چند بعد آن هم صدام یک گروهک به اسم مجاهدین خلق که ایرانی ها بهشون منافقین میگفتن و در پادگان اشرف نگه میداشت، با تجهیزات برای حمله به سمت ایران روانه کرد.
