زابُل، مرکز شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان است. این شهر در درازای ۲۰۷ کیلومتری اپاختر شهر زاهدان و در گذرگاه پیونددهنده مشهد به چابهار جای دارد. شهر زابل از کف دریا ۴۸۰ متر بلندا دارد و در سرشماری سال ۱۳۹۵، ۱۳۴٬۹۵۰ تن امار مردم داشته است. از این شهر در کتیبه‌های هخامنشی با نام «زرنکا» یاد میشود که یکی از ساتراپ‌های هخامنشیان بود و به شاهان هخامنشی مالیات می‌پرداختند و توسط اقوام آریایی سکاها اداره می‌شد. فرمانداری زابل در سال ۱۳۹۲ ه.ش به دلیل مهم بودن بخش اراضی به فرمانداری ویژه و معاونت استانداری تغییر یافت. از باد در این شهرستان بهره گیری فراوان می گردد از جمله خار خانه ها ( کولر های طبیعی منازل ) ، یخ دانها ، باد گیر ها و آس بادها به طوری که این منطقه به عنوان خاستگاه آسباد در دنیا لقب گرفته است .
نام باستانی این شهر، زرنکا در کتیبه‌های هخامنشیان یکی از ساتراپی‌های مهم به شمار می‌رفته و دلیل آن نیز مالیاتی بوده که به دولت می‌پرداخته و وفق گزارش هرودوت پس از مصر و میانرودان در مرتبۀ سوم بوده و افزون‌بر این، کوروش بزرگ هخامنشی به مردم این منطقه لقب یاری‌گر داده است. این سرزمین بعدها با ورود اقوام ایرانی دیگر که در متن‌های تاریخی به سکاهها شهره بوده‌اند نام سکستان به خود می‌گیرد و این رخداد به ۲٬۱۲۵ سال پیش باز می‌گردد.
در این روزگار سیستان افزون‌بر حفظ جایگاه پیشین قدرتمندتر دیده میشود و خاندان سورن که سکانشاه از میان آنها برگزیده میشود حق داشت تا در هنگام پادشاهی ایران زمین تاج را بر سر شاهنشاه اشکانی بگذارد. جنگ حران روایت تاریخی است از رویارویی سورنا شاه سکستان (سیستان) با کراسوس یکی از سرداران سه‌گانۀ روم که علی‌رغم برتری فراوان رومیان کراسوس شکست می‌خورد و تاوان حمله به ایران زمین را با سر بریده‌اش می‌پردازد که توسط سورنا برای اردوان شاهنشاه ایران فرستاده میشود. در روزگار ساسانیان نیز شاه سکستان و تورستان و سرزمینهای کرانه سند عنوان سکانشاه و یا همان شاه سیستان در کتیبه‌ها ثبت شده است.
کوی و برزنی که امروز زابل نامیده میشود در گذشته زمین‌هایی با تپه‌هایی از سبزه‌زارها و رسوبات دریایی بوده که بخشی از آن در گذرگاه رودخانۀ هیرمند جای داشته‌است. با کم‌شدن آب رودخانه بر پهنۀ خشکی‌های پیرامون آن افزوده شد و با چسباندن این بومسار به روستای حسین‌آباد، آبادی بزرگی پدیدآورده گردیده‌است. سپس بنیادگذتری پادگان ارتشی نیز بر ارزش آن افزوده‌است. در سال ۱۳۱۴ ه.ش برابر مصوبۀ هیئت وزیران، حسین‌آباد را زابل نامیدند و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به مرکز شهرستان زابل انتخاب شد.
زابل یا زاول در فرهنگ ایران باستان و ادبیات شاهنامۀ فردوسی منطقۀ بزرگ باستانی و زادگاه پهلوانان نامی ایران به شمار می رود. زابلستان یا سیستان نام باستانی است که در شاهنامۀ فردوسی به عنوان مرز شرقی ایران نام برده شده، منطقه‌ای گسترده است که در کشور ایران و پاکستان و افغانستان امروزی بود. شهرستان زابل با مساحت ۳۴۴ کیلومترمربع در ضلع شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان با مختصات جغرافیایی ۳۱ درجه و ۲ دقیقه عرض شمالی و ۶۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی قرار گرفته‌است. شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز، از شرق به شهرستان هیرمند واز جنوب به شهرستان‌های هامون و زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود میشود.
آب و هوای زابل از گونۀ بیابانی و گرم و خشک با کمینۀ دما منفی ۱۲ درجه و بیشینۀ دما ۵۳ درجه گزارش شده‌است. وزش باد در شهرستان در سراسر فرگردها ادامه داد، بادهای ۱۲۰ روزه که برآمده از توده‌های پرفشار باختری است که در فرگرد تابستان از راستۀ شمال شرق به جنوب شرق می‌وزد. بیشینۀ وزش این باد در تیر ماه به صد کیلومتر در ساعت نیز می‌رسد که در راه خود بانی جابجایی ریگ‌های روان می‌گردد و تندباد و توفان‌های شن، تپۀ ماهور و ماسه بادی‌ها را پدیدار می‌دهد. راهکار پیشگیری از پیشرفت این توفان‌ها در بوم سیستان، برنامۀ پابرجایی شن‌های روان به دستاویز مارس پاشی و فراهمی پوشش گیاهی است. در گذشته از باد در این شهرستان بهره‌گیری فراوان می‌گشته همانند خارخانه‌ها (کولرهای طبیعی منازل)، یخ‌دانها، بادگیرها و آسبادها آنچنان که این بومسار به نام خاستگاه آس باد در دنیا پاژنام گرفته‌است. ارتفاعات مهم این شهرستان کوه خواجه و قلعه رستم است که در باختر زابل جای دارد.
شهرستان زابل دارای دو شهر (زابل و بنجار) و بعنوان مرکز سیستان ۱۷۱۹۴۰ نفر جمعیت که از این تعداد ۱۳۷۷۲۲ نفر آن در شهر زابل، ۴۰۸۸ نفر آن در شهر بنجار و ۳۰۱۳۰ نفر آن در ۷۸ آبادی بزرگ و کوچک در بخش مرکزی استقرار دارند. مسافت شهرستان زابل تا تهران ۱۵۴۸ کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا۴۸۰ متر می‌باشد.
مرمان سیستان به ویژه قوم سیستانی یکی از قوم های ایرانی هستند ، که ریشه در قوم آریایی سکا دارند. ره آوردهای زابل ، شامل غذاهای سنتی، صنایع دستی، محصولات و سوغات است. از بیشترین و نامدارترین خوراکی‌های بومی شهرستان ک فراگیر است از: چنگالی- غلور- آچار- کشک زرد-گندم شیر- پلو- مدل- املت سوزی- نان جو- تجگی- پوری- شورو- لندو- لتی- گندم بریو- کشک کولی- خرمابریون- قاتقاشکنه کشته- چولی- بورک- دوغ بر- ماهی شیرپز- کله جوش- رخمی- قروت- پوچ- قتلمه دیگی- اشکنه آرددستمال- اوجیزک—اشکنه انارترش- گرماست- رشته بریو- اوجیزک گشنیز- کلوچه قندی- کلوچه خرمایی- ترکی- آرددستمال-کورگی- قوتوی سیستانی- شیرینک- شیره هندوانه- چمچه ریزک- پله.
این شهرستان از وجود ۱ استادیوم، ۹ میدان فوتبال، ۴ زمین والیبال، ۱۰ زمین بسکتبال، ۲۸ سالن ورزشی و ۳ ورزشگاه بهرمند می‌باشد. سرانه فضای ورزشی سرپوشیده به ازای هر هزار نفر ۳۳ متر مربع و سرانه فضای ورزشی روباز ۵۷ متر مربع برای هزار نفر جمعیت است.
در سال ۱۳۸۲ حجم آبهای زیر زمینی در شهرستان زابل – میلیون متر مکعب بوده که معادل – درصد کل آبهای زیر زمینی استان می‌باشد. همچنین کل منابع آبهای سطحی در این شهرستان ۹۶ میلیون متر مکعب بوده که حدود ۵۰ میلیون متر مکعب از این آب‌ها برداشت شده‌است. در سال زراعی ۸۳–۱۳۸۲ سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی شهرستان زابل بالغ بر ۲۵۸۶۱ هکتار است که ۱/۱۶ درصد از سطح کشت زیر کشت استان را تشکیل می‌دهد. از این مقدار ۵۶/۱ درصد به کشت باغات و ۱/۱۶ درصد به زراعت‌های سالانه اختصاص دارد. محصولات عمده زراعی شهرستان غلات، محصولات جالیزی و نباتات علوفه‌ای می‌باشد. طی همان سال، ۱۱۸ واحد صنعتی پرورش و نگهداری دام و طیور در سطح شهرستان فعال بوده‌است. همچنین میزان تولید شیر، گوشت قرمز، گوشت مرغ و عسل به ترتیب ۳۷، ۱/۷، ۳ و – هزار تن بوده‌است. لازم است ذکر شود این شهرستان دارای ۳۱۶ واحد پرورش ماهی با تولید ۱۰۸هزار تن می‌باشد.
در سال ۱۳۸۲ شهرستان زابل، ۴۷۴۵۹۵ هکتار مرتع وجود داشته و مقدار علوفه قابل برداشت از این مراتع صفر تن بوده‌است. مساحت جنگل‌های طبیعی شهرستان ۱۱۰۰۰ هکتار و مساحت جنگل‌های مصنوعی نیز ۱۶۳۳ هکتار می‌باشد. تعداد صنایع موجود شهرستان زابل ۷۲ واحد می‌باشد که تعداد – واحد آن در نقاط روستایی و تعداد – واحد بقیه در نقاط شهری مستقر می‌باشند. در سال ۱۳۸۲ تعداد ۲ کارگاه فعال مسئولیت استخراج ن را به عهده داشته که عمده‌ترین معادن موجود در سطح این شهرستان عبارت‌اند از: کرومیت – مرمر – سنگ لاشه. سهم شهرستان از کارگاه‌های معدنی فعال استان ۳/۱۳ درصد می‌باشد. میزان تولیدات اسمی سالانه گروه معدنی غیر فلزی – تن می‌باشد که – درصد تولیدات معدنی کل استان را به خود اختصاص داده‌است.
فاصله ی زابل تا تهران ۱۴۹۰ کیلومترفاصله ی زابل تا اصفهان ۱۲۴۰ کیلومترفاصله ی زابل تا شیراز ۱۱۲۲ کیلومترفاصله ی زابل تا تبریز ۲۰۲۸ کیلومترفاصله ی زابل تا مشهد ۸۵۰ کیلومترفاصله ی زابل تا زاهدان ۲۱۱ کیلومترفاصله ی زابل تا بندرعباس ۹۲۳ کیلومترفاصله ی زابل تا اهواز ۱۶۵۴ کیلومتر. با توجه به موقعیت جغرافیایی زابل، این منطقه دارای آب و هوایی گرم و خشک است و در گرمترین روز سال دمای این شهر به ۴۰ درجه سانتی گراد و سردترین دمای ثبت شده برای آن ۶ درجه سانتی گراد بوده است. بهترین زمان ممکن برای سفر به زابل اوایل اسفند تا اوایل اردیبهشت و فصل دیگر اوایل مهر تا اوایل آبان است. در این ماه ها دمای هوا از ۱۵ درجه تا ۲۳ درجه سانتیگراد متغیر است.
هیرمند، کهن ترین نام برجای مانده درمتون تاریخی است و نام های دیگری چون زرنکا دردوره هخامنشیان،سکستان در دوره های اشکانیان وساسانیان، سجستان به روایت متون عربی و بالاخره سیستان از نامهای گوناگون درجغرافیای تاریخی منطقه است. سرزمین نیمروز هم با دو نگاه درمتون به چشم می خورد، نخست به معنای سرزمینهای جنوبی و دیگری به معنای نصف النهار مبدا که درگذشته به دیده دانشمندان ایرانی و مسلمان از سیستان عبور می کرده است. زرنکا درکتیبه های هخامنشیان یکی از ساتراپی های مهم این روزگاربه شمار می رفته و دلیل آن نیز مالیاتی بوده که به دولت می پرداخته و وفق گزارش هرودوت پس از مصر و میانرودان درمرتبه سوم بوده و افزون براین کوروش بزرگ هخامنشی به مردم این منطقه لقب یاری گر داده است. این سرزمین بعدها با ورود اقوام ایرانی دیگر که درمتن های تاریخی به سکاههاشهره بوده اند نام سکستان به خود می گیرد واین رخداد به 2125 سال پیش باز می گردد. دراین روزگار سیستان علاوه برحفظ جایگاه قبلی قدرتمندتر دیده می شود و خاندان قدرتمند سورن که سکانشاه از میان آنها برگزیده می شود حق دارد تا در هنگام پادشاهی ایران زمین تاج را برسرشاهنشاه اشکانی بگذارد. جنگ حران روایت تاریخی است از رویارویی سورنا شاه سکستان( سیستان) با کراسوس یکی از سرداران سه گانه روم که علی رغم برتری فراوان رومیان کراسوس شکست می خورد و تاوان حمله به ایران زمین را با سر بریده اش می پردازد که توسط سورنا برای اردوان شاهنشاه ایران فرستاده می شود. در روزگار ساسانیان نیز شاه سکستان و تورستان وسرزمین های کرانه سند عنوان سکانشاه و یا همان شاه سیستان درکتیبه ها ثبت شده است. محلی که امروز زابل نامیده میشود. در گذشته زمین هایی با تپه‌هایی از ماسه‌های روان و رسوبات دریایی بوده که قسمتی ازآن در مسیر رودخانه هیرمند قرار داشته است. با کم شدن آب رودخانه بر وسعت خشکی‌های اطراف آن افزوده شد و با اتصال دو آبادی اولیه به نامهای ناصر آباد و یا شهر ناصری و حسین آباد، آبادی بزرگی تشکیل می گردد که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی بر طبق مصوبه هیات وزیران، آن آبادی را زابل نامیدند و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی نیز به مرکز سیستان تبدیل شد. زابل امروزی شهری نسبتا توسعه یافته و مجهز به انواع خدمات مورد نیاز جامعه شهری است.
پیش از ورود و استقرار آریایی ها در سیستان نژادهای بومی در این منطقه می زیسته اند و بعد از آن مردم ساکن در این منطقه شاخه ای از نژاد آریایی هستند که بهتر از سایر نقاط زبان و خصوصیات کلی ایرانیان دوره هخامنشی را حفظ کرده اند . این قوم نجیب قرن هاست که در این خاک مقدس زندگی نموده اند و در واقع نژاد آریا تکامل خود را در دشت سیستان طی نموده است . با توجه به سیر مدنیت در این منطقه و دلایل متعدد دیگر در دوره های مختلف از طوایف شیرازی ، عرب ، بلوچ، قاینی ، افغان و هندی به سیستان مهاجرت نموده اند . اکثریت مردم شهرستان زابل به لهجه محلی (زابلی) تکلم می‌کنند و سایر لهجه‌های سیستان و بلوچستان نظیر بلوچی نیز رایج است. زابل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی خوب و غنی فرهنگی و تاریخی، از جایگاه و ارزش والایی در میان شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور برخوردار است. آیین ها بر گرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ،اعتقادات و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:
_ آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رود خانه هیرمند است که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد .
- مراسم جشن گندم جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم وشکر گزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص منطقه برای هر تازه واردی بسیار جذاب می باشد .
-آیین های مذهبی ( عید فطر ، عید غدیر ،عید قربان و مبعث پیامبر _ تولد امام علی (ع) و مراسم آیینی نیمه شعبان که مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته و یک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند .
- رقص شمشیر که از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی در منطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی باشور و اشتیاق خاصی در جشن ها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد .
زابل شهری تاریخی با جاذبه های گردشگری فراوان است که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این شهر دارای پیشینه تاریخی گسترده بوده و گردشگران زیادی را سالانه به سمت خود جذب می کند. نکته ی قابل توجهی که درباره شهر زابل وجود دارد این است که بدانید این شهر زادگاه پهلوانان اساطیری ایران باستان مانند رستم، سام و زال در شاهنامه فردوسی بوده و از همین جهت در تاریخی ادبی ایران هم نقش پر رنگی داشته است. اما قبل از سفر به هر نقطه ای از جهان داشتن اطلاعات کافی درباره جاذبه هایی که در آن مقصد وجود دارد و همچنین چشم اندازی نسبت به رستوران ها، هتل ها و امکانات آنها از جمله نیازهایی است که مسافران باید در اختیار داشته باشند.
جاذبه های زابل
شهر سوخته : شهر سوخته در کناره جاده زابل به زهدان در کیلومتر ۵۶ زابل قرار دارد. این شهر با قدمتی بیش از ۵۰۰۰ سال در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون ساخته شده است. بخش مسکونی این شهر ۸۰ هکتار است که مردم در آن زمان در این قسمت خانه های خود را ساخته و زندگی می کردند. در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله هم اکنون به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهر های باستانی دنیا شناخته می شود.
دریاچه هامون در زابل : دریاچه هامون یکی از جاذبه های این شهر است که در واقع می توان گفت سومین دریاچه بزرگ ایران پس از خزر و ارومیه باشد. این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام های هامون پوزک، هامون صابری، و هامون هیرمند تشکیل شده است. متاسفانه با توجه به خشکسالی های ۱۵ ساله و بسته شدن آب ورودی از سمت کشور افغانستان و پرداخت نکردن حق آب دریاچه از طرف افغانستان، دریاچه هامون هم اکنون کاملا خشک شده و هیچ آثاری از حیات در آن یافت نمی شود. نام درياچه هامون در اوستا « كانسويا » ، در پهلوی « كيانسی » و در كتب قديم فارسی از جمله صددر، بندهش و روايات هرمزديار ، « كانفسه » آمده است؛ گاهی در اوستا آن را « زريه » به معنی دريا می ناميدند و با نام « زريه كيانسی » خوانده می شد.در شاهنامه فردوسی و در كتاب های جغرافی فارسی و عربی ، اسم درياچه هامون « زره » است.هامون اسمی است كه بعد ها به اين درياچه داده شده است.كلمان هوار در سال 1911 ميلادی آن را هامون دشت ناميده است. دریاچه هامون تنها منطقه در شرق ایران است که پرنده ها به آن مهاجرت می کنند. ۲۳۹ گونه مختلف جانوری در دریاچه زندگی می کنند که از پرتعدادترین آن ها می توان به پلیکان، فلامینگو، غاز، قوی گنگ، باکلان، کفچه نوک،اردک تاجدار، آنقوت، هوبره، کبک، تیهو، عقاب، شاهی، سنقر، شاهین، دال، جغد، پرستوی دریایی، عقاب دریایی دم سفید، عقاب تالابی، سارگپه، مار چلیپر، افعی پلنگی، افعی شاخدار ایرانی، مار جعفری، بزمجه، آگاما، ماهی گرگک، کپور ماهی، آمور سفید و سیاه ماهی اشاره کرد.
کوه خواجه زابل : کوه خواجه در واقع قلعه ای بزرگ در شهری منحصر به فرد از دوره اشکانیان و ساسانیان بوده که از سنگ های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متری از سطح دریا مانند جزیره ای در میان دریاچه هامون قرار گرفته است. کوه خواجه بزرگ ترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره پارتیان، در منطقه سیستان قرار دارد و یکی از مهم ترین آثار دوره های اشکانی، ساسانی اسلامی است.
قلعه چهل دختر زابل : دیگر قلعه ای که در زابل قرار دارد، قلعه چهل دختر است که به قدمت آن به دوره ساسانیان باز می گردد و در شهرستان زابل بخش شیب آب، روستای کوه خواجه واقع شده است.
قلعه سام : زابل پر از قلعه است، قلعه سام دیگر جاذبه ی تاریخی است که در این شهر قرار دارد و در ۴ کیلومتری سکوهه واقع می باشد. این بنا مستعطیل شکل از جنس خشت و گل بوده و بر اثر کاوش باستان شناسان، در طبقه زیرین این بنا نوشته ای یونانی متعلق به دوران پارت ها کشف شده و در طبقه بالایی این بنا مواردی مربوط به دوران ساسانیان کشف شده است.
زیارتگاه بی بی دوست : زیارتگاهی در شهرستان زابل به نام آرامگاه بی بی دوست قرار دارد که در ۱۰ کیلومتری شمال شرق زابل در مسیر و نقطه اتصال جاده زابل به شهر هیرمند قرار گرفته است. در این مکان کانال آبی که از رودخانه هیرمند واقع در شهرستان زهک منشعب می شود. آرامگاه بی‌بی دوست در دشتی گرم و خشک و روی تپه‌های باستانی قرار گرفته و بنا به عقیده عده‌ای اصل آن، متعلق به عصر اشکانیان است.
قلعه رستم: قلعه رستم در ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد که در حال حاضر در اثر عوامل جوی به ویرانه‌ای تبدیل شده است. چهار برج و دروازه ورودی آن قابل‌مشاهده است. گفته میشود که این مکان چهارصد تا پانصد سال پیش متروک شده باشد. در این قلعه تاکنون کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته است؛ اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد.
قلعه کهک کهزاد: قلعه کهک کهزاد در نزدیکی رودخانه هیرمند سیستان و در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی زابل قرار دارد که شرقی‌ترین مرز مشترک ایران و افغانستان است. قلعه مذکور با توجه به نوع ساخت و با در نظر گرفتن موقعیت استراتژیکی منطقه، به یک دژ نظامی شبیه است. «ذوالفقار کرمانی» در کتاب جغرافیای نیمروز می‌نویسد: این قلعه در روی تپه واقع شده است و آن را حشمت‌الملک جهت حفظ و حراست بند (سد) سیستان ساخته است.
ارگ سه کوهه (سکوهه) زابل : ارگ سه کوهه یا قلعه سه کوهه، در روستای قاجاری سه کوهه واقع شده است، محل حکومت آخرین حاکمان سیستان در دوره قاجار و محل حکومت زندگی و حکومت خاندان سرابندی یا پردلی بوده است، آخرین حاکمان سیستان که ضرابخانه داشتند و سکه ضرب می کردند. وسعت ارگ به 3700 متر مربع می‌رسد و شامل سه بخش ارگ شمالی، ارگ جنوبی و ارگ میدانی است. ارگ جنوبی یک حیاط مرکزی با مجموعه‌ای از اتاق‌ها در اطراف و یک ایوان بلند و باریک در ضلع شمالی است که حاکم زمان در آن زندگی می‌کرد. ارگ شمالی که به آن فلک سر (ملک سار) نیز می‌گویند، استراحتگاه حاکم و همراه او بوده و از ارگ جنوبی کوچکتر بوده است. برجی هشت وجهی در فلک سر به خاطر نوعروس خانواده (همسر سردار پردلی و برادرزاده ناصرالدین شاه احداث شده که بسیار دیدنی است. ارگ میدانی نیز در واقع یک قلعه بزرگ مابین دو ارگ شمالی و جنوبی است که اتاق‌هایش در اختیار محافظین و خادمین قرار گرفته بود.برای ساخت این ارگ از مصالح خشت و گل، ملاط گچ و خاک و کاه گل استفاده کرده بودند. از آنجا که این بنا ابتدا زیر آب رفته و سپس سه بلندی آن از آب بیرون آمده بود به آن ارگ سه کوهه می‌گویند (در قدیم مسیر رودخانه هیرمند از اینجا عبور می‌کرد). ارگ سه کوهه که بزرگترین بنای خشتی سیستان به شمار می‌رود، بخشی از تاریخ چند صدساله سیستان از افشاریه و زندیه و قاجاریه را به خود دیده است و بسیاری از مسائل سیاسی اجتماعی این منطقه در آنجا روی داده است. برای مثال در زمان ناصرالدین شاه قاجار زمانی که دولت استعماری انگلستان قصد جداکردن بخش‌هایی از ایران در این منطقه را داشت، این ارگ مرکز برای مبارزه با استعمار انگلیس به شمار می‌رفت، همچنین ارگ سه کوهه در لشکرکشی به هرات نیز نقشی پررنگ داشت. ارگ سه کوهه در 33 کیلومتری جاده زابل به زاهدان بر بالای تپه‌ای نسبتا مرتفع که گرداگرد آن را دشتی هموار قرار گرفته واقع شده است.
گمرگ بلژیکی‌ها: یکی از اماکنی که اروپاییان در زابل قدیم در آن مشغول فعالیت بودند، گمرک بود که بیشتر به گمرک بلژیکی‌ها معروف است. فعالیت این مورد در سیستان به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد.
آسبادهای حوض‌دار: آسبادها در منطقه گردشگری «حوض‌دار» در نزدیکی شهر سوخته قرار گرفته‌اند؛ به‌طوری که گردشگر با یک ساعت کویرنوردی می‌تواند نمادی از زندگی نظام‌مند در ۲۸۰۰ سال قبل را مشاهده کند. آسبادهای منطقه سیستان ۲۸۰۰ سال قبل در ناحیه «حوض‌دار» در فاصله هفت کیلومتری جنوب شهر سوخته بقایای شهر قدیمی که از دوران ساسانیان شکل گرفتند و تا زمان صفویه به زندگی ادامه دادند. وجود آسبادها درکنار قلعه‌ها نشان از تمدن غنی در این محل بوده که حد فاصل بین سیستان و دیگر نقاط استان و استان‌های همجوار بوده که دراین‌میان میراث فرهنگی استان اقدام به ثبت این آسبادها در فهرست آثار ملی کرده است. بی‌گمان خاستگاه نخستین آسبادها منطقه سیستان انبار غله ایران است. این آسبادها در گذشته و در چندین هزار سال پیش ساخته شده است.
بانک ایران و انگلیس: اثر تاریخی بانک ایران و انگلیس که در سال ۱۳۹۴ به شماره ۱۱۱۹۱ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. بانک ایران و انگلیس با بیش از سه هزار و ۱۸۰ مترمربع مساحت و ۶۲۳ مترمربع زیر بنا در مرکز شهر زابل قرار دارد. این اثر تاریخی مجموعه‌ای از آثار استعمار است که به‌صورت موزه‌ای باز، مکان ارزشمندی برای مطالعه فعالیت‌های تجاری و سیاسی استعمار در شمال سیستان‌وبلوچستان است.
آرامگاه خواجه غلطان: آرامگاه خواجه غلطان، مهم‌ترین زیارتگاهو از جاهای دیدنی زابل محسوب میشود که همواره پذیرای تعداد زیادی از زائران، گردشگران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی بوده و این بنا در بالاترین ارتفاع قله کوه خواجه و در جبهه شمال شرقی به‌شکل مستطیل ساخته شده و شامل سردر ورودی با طاق نیزه‌دار و یک اطاق گنبددار است. درون این اتاق، قبری بزرگ دیده میشود که در کتاب «احیاالملوک» شاه حسین سیستانی، آرامگاه مذکور را متعلق به برادر دانیال نبی نسبت می‌دهد. کوه خواجه دارای بسیاری از مجموعه‌های تاریخی از جمله کاخ و معبد کوه خواجه، قلعه‌های رستم، کافران، سام، کوک کهزاد، چهل دختر، سرسنگ و زیارتگاه خواجه غلتان، ساختمان‌های پیرگندم بریان، خانه شیطان، آرامگاهای قدیمی و قبور دوران اسلامی است. کوه خواجه در دوره میترایی و در دوره‌های زردتشتی، به‌سبب وجود آتشکده، مرکزی عبادی بوده و در دوره‌های بعدی نیز همچنان احترام خود را حفظ کرده، این کوه نزد سه دین زرتشت، مسیحیت و اسلام همواره مقدس بوده و به‌همین علت در میان ایرانیان از جایگاه و ارزش والایی برخوردار است
دهانه غلامان: دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در جنوب خاوری ایران است. دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زرنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود. محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است. در این محوطه تاکنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند. نام واقعی این مکان در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده است.
مقبره سید غلام رسول: آرامگاه سید غلام رسول در پنج کیلومتری شمال غربی چابهار قرار دارد. شماره ثبت ملی آن ۱۵۵۹٫۳ است. قدمت آن به سال ۴۶۵ هجری قمری بازمی‌گردد. این آرامگاه با دیواره‌های سفید رنگ به سبک معماری هندی که دروازه ورودی آن در ضلع غربی بنا واقع شده است.
..........................
آرشیو
