شیروان مرکز شهرستان شیروان و دومین شهر بزرگ و مهم استان خراسان شمالی است. جمعیت این شهر در سال۱۳۹۹ حدودا ۲۰۰۰۰۰ نفر بوده‌است. آب و هوای شیروان معتدل و کوهستانی است و وزش بادها در آن بیشتر در جهت شرقی به شمال غربی است. حداکثر درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستان‌ها ۳۱ درجه زیر صفر است.
نام شیروان منسوب به نقش شیری است که شکل و شمایل آن در دامنه کوهی که در فاصله چند کیلومتری جنوب شهر وجود دارد مشاهده می‌گردد. این کوه به شیرکوه نیز معروف است. سنگ‌های تشکیل دهنده شکل شیر با دیگر سنگ‌های کوه‌های جنوب شهر، ازنظر جنس، نوع و رنگ متفاوت است و باعث میشود که هر بیننده‌ای این وجه تمایز (شکل شیر) را به وضوح مشاهده کند. شیروان از کهن‌ترین مراکز فرهنگ و تمدن و تاریخ در خراسان شمالی و ایران است و قدمت تمدن در این شهر به ۷۰۰۰ سال (۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و ۲۵۰۰ سال قبل از امپراتوری هخامنشیان) می‌رسد. تاکنون بیش از ۱۲۰ اثر باستانی و مکان فرهنگی در آن شناسایی شده‌است. تپه باستانی ارگ شیروان سابقاً مرکز حکومت و فرماندهی خطه شمال خراسان بوده‌است و اکنون عظیم‌ترین و مهم‌ترین محوطه باستانی شمال شرق کشور است. این ارگ که در اطراف آن سفال‌های دارای قدمتی ۷۰۰۰ ساله به دست آمده‌است، به عنوان کهن‌ترین زیستگاه خراسان شمالی مورد تحقیق و بررسی و پژوهش باستانشناسان ایرانی و خارجی قرار گرفته‌است. قبرهای زرتشتی در اطراف تپه مذکور و روستاهای قدیمی گلیان و خانلق و بعضی از آداب و رسوم مردم شیروان زندگی زرتشتیان در شیروان را تأیید می‌نماید. در دوران پیش از اسلام شیروان پایتخت قوم پارت بوده‌است. دیاکونوف محقق و نویسنده روسی بر این باور است که نخستین امپراتوری مقتدر پارتها در شیروان به وجود آمده‌است. ایزدوخاراکسی و استرابون از مورخین و جغرافیدانان یونان محل زندگی و حکومت پارت را در دره رود اترک ذکر کرده‌اند. شیروان در زمان اشکانیان در زمره قلمرو آنان قرار داشته و وجود قبرهای زرتشتی و آثار تاریخی در نقاط گوناگون ناحیه شیروان، نه تنها بر شناخت رویدادهای تاریخی شیروان در پیش از تاریخ کمک می‌نماید، بلکه آبادی و اهمیت این شهر را در آن زمان نشان می‌دهد.
شیروان در عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۴۰ دقیقه و طول جغرافیایی ۵۷ درجه و ۹۳ دقیقه با ارتفاع ۱۰۹۷ متری از سطح دریا و مساحت ۳۷۸۹ مربع قرار گرفته‌است. از شمال به پایتخت کشور ترکمنستان شهر عشق‌آباد، از جنوب به شهرستان اسفراین، از شرق به شهرستان فاروج و از غرب به بجنورد محدود میشود. شهر شیروان در مجاورت رود اترک قرار دارد. شیروان با فاصله ۲۲ کیلومتری نزدیک‌ترین شهرستان به عشق آباد پایتخت ترکمنستان می‌باشد. (البته گمرک و همچنین جاده‌ای از شیروان به ترکمنستان وجود ندارد)
شیروان از کهن‌ترین مراکز فرهنگ و تمدن و تاریخ در خراسان شمالی و ایران است و قدمت تمدن در این شهر به ۷۰۰۰ سال (۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و ۲۵۰۰ سال قبل از امپراتوری هخامنشیان) می‌رسد. تاکنون بیش از ۴۹ اثر باستانی ثبت شده و ۲۵۲ مکان فرهنگی در آن شناسایی شده‌است. تپه باستانی ارگ شیروان سابقاً مرکز حکومت و فرماندهی خطه شمال خراسان بوده‌است و اکنون عظیم‌ترین و مهم‌ترین محوطه باستانی شمال شرق کشور است. این ارگ که در اطراف آن سفال‌های دارای قدمتی ۷۰۰۰ ساله به دست آمده‌است، به عنوان کهن‌ترین زیستگاه خراسان شمالی مورد تحقیق و بررسی و پژوهش باستانشناسان ایرانی و خارجی قرار گرفته‌است. قبرهای زرتشتی در اطراف تپه مذکور و روستاهای قدیمی گلیان و خانلق و بعضی از آداب و رسوم مردم شیروان زندگی زرتشتیان در شیروان را تأیید می‌نماید.
تپه ارگ دوین شیروان از جمله آثار باستانی دیگر شهر شیروان است که با مربوط به هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد مسیح است. بنای تاریخی قزلر قلعه (قلعه دختر) در مجاورت روستای تاریخی زیدر، زادگاه دانشمند بزرگ، شهاب‌الدین زیدری نسوی (منشی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه) قرار دارد که در زمان هخامنشیان احداث و با حمله مغولان تخریب شده‌است.
در دوران پیش از اسلام شیروان پایتخت قوم پارت بوده‌است. دیاکونوف محقق و نویسنده روسی بر این باور است که نخستین امپراتوری مقتدر پارتها در شیروان به وجود آمده‌است. ایزدوخاراکسی و استرابون از مورخان و جغرافیدانان یونان محل زندگی و حکومت پارت را در دره رود اترک شیروان ذکر کرده‌اند. شیروان در زمان اشکانیان در زمره قلمرو آنان قرار داشته و وجود قبرهای زرتشتی و آثار تاریخی در نقاط گوناگون ناحیه شیروان، نه تنها بر شناخت رویدادهای تاریخی شیروان در پیش از تاریخ کمک می‌نماید، بلکه آبادی و اهمیت این شهر را در آن زمان نشان می‌دهد.
رونق شهر شیروان پس از اسلام به دوره فرمانروایی خوارزمشاهیان (قرن ۶ ه. ق) مربوط میشود که از آن دوران، بناهای اسلامی مانند بقعه امام زاده سلطان محمدرضا به جای مانده‌است. در حملات گورکانیان، این منطقه آسیب فراوان دید و کشتار فراوانی در آن صورت گرفت. در دوره صفویان، مهم‌ترین واقعه‌ای که در این شهر روی داد، کوچاندن چهل هزار خانوار عشایر کُرد به این منطقه بود که برای مقابله با حملات ازبک‌ها، توسط شاه عباس انجام یافت. این شهر در دوران حکومت قاجار همواره یکی از مناطق مهم درگیری‌های حاکمان محلی بود. شهر شیروان در سال ۱۳۰۸ بر اثر زلزله به کلی ویران شد و پس از دو سال، بار دیگر با روش‌های نوین شهرسازی دوباره ساخته شد و شیروان کنونی هیچ شباهتی به شهرهای باستانی ندارد.
بررسی و تحقیق نژاد و تیرهٔ مردم شیروان که از نظر موقعیت مکانی در خراسان شمالی قرار دارد، با توجه به مهاجرت‌ها، جنگ‌ها، کوچ‌ها و اختلاط نژاد و تاخت و تاز اقوام گوناگون در طول سده گذشته مشکل خواهد بود. آقای دکتر عباس سعیدی رضوانی استاد دانشگاه مشهد بر این باور است که: در خراسان شمالی در سطحی حدود ۴۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع تقریباً تمام گروه‌های قومی موجود در ایران زندگی می‌کنند.
بار تولد، مستشرق روسی می‌نویسد: … جبال خراسان که امروز سرحد بین ایران و روسیه است و در عهد قدیم و هکذا در قرون وسطی سکنهٔ واحدهای واقعه در امتداد دامنه‌های جبال را ایرانیان تشکیل می‌دادند، ولی بدیهی است که واحدهای مزبور به‌واسطهٔ موقعیت جغرافیائی خود ناچار می‌بایستی غالباً مورد حملات متعدد کوچ‌نشینان ترک واقع شده باشد و به تصرف آنان درآید، از همین تاریخ این سرزمین ترکی آتک یا به‌طور اصح اتیاک که به معنای ولایت دامنه، کوهپایه نامیده شد.
صنیع‌الدوله می‌نویسد: در سلطنت شاه سلطان حسین صفوی که امور دولت مختل گردید، اکراد آخال‌نشین از تاخت و تاز ارگنجی و بخارائی شوریده روی به کوه و معقل‌های سخت گذاشتند و آن زمان ولایت بجنورد و قوچان و شیروان و سملقان مسکن طایفه گرائیلی بود، اکراد برای اینکه یورتی به‌جهت خود به‌دست آرند بنای زد و خورد را با طایفهٔ گرایلی گذاشتند و در اندک مدتی آن‌ها را از محالات مزبور خارج ساختند… و بر این نواحی استیلا یافتند و شیروان را یورت قرار داده تمام چهل هزار خانوار اکراد چشمگزک را که زعفرانلو و شادلو و کاوانلو و عمارلو و قراچورلو باشند، در یورت‌های قوچان و شیروان و بجنورد و مضافات ساکن ساختند.
قسمتی از عشیرهٔ ترک افشار در زمان شاه اسماعیل اول به مرز خراسان قدیم و دشت اَتک و مرو کوچ داده شد به‌طور کلی به‌علت آنکه خراسان دروازهٔ ایران به طرف آسیای مرکزی و سرزمین‌های ماوراءالنهر و ترکستان بوده، از مهاجمان و مسافران شرقی هر گروهی که به ایران حمله می‌کرده یا وارد ایران می‌شده، بخشی از جمعیت خود را در این سرزمین ساکن می‌کرده است یا خود ساکن می‌شده‌اند، انواع گروه‌های ترک، که وقت یه ریشهٔ تاریخی آن‌ها بازمی‌گردیم، برخی متعلق به دورهٔ غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانیان و تیموریان می‌باشند از این گروه هستند؛ بنابراین ریشهٔ عده‌ای از ترکان خراسان چون ترکان گرایلی، جانی قربانی و غیره مربوط به پیش از دوران صفویه هستند؛ با توجه به اختلاط شدید قبایل و مهاجرت اولیه آریایی‌ها در پیش از میلاد و کوچ و مهاجرت کردها در زمان شاه اسماعیل و شاه عباس اول به این منطقه و ساکنین پیشین آن که اکثرا تات و گرائیت ایلی بودند در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان نتیجه گرفت که اصل نژاد مردم شیروان چه کرد و چه ترک و چه فارس مانند دیگر مردم خراسان شمالی آریائی است.
- در کمتر نقطه‌ای از جهان در سطحی چنین کوچک (خراسان شمالی، که در برگیرندهٔ شیروان نیز می‌گردد) به این چنین مخلوطی از اقوم و زبان‌ها و لهجه‌های متفاوت برخورد می‌کنیم.
- در حال حاضر این اقوام با همهٔ تفاوت‌ها و ویژگی‌های قومی ـ زبانی و فرهنگی و علی‌رغم داشتن تاریخی آشفته و گاه خون‌آلود با هم به آرامش و مسالمت زندگی می‌کنند.
- این زندگی مسالمت‌آمیز و درآمیختگی قومی ـ فرهنگی در بین اقوام و زبان‌های مختلف در شمال خراسان ویژگی بزرگ انسانی این ناحیه است.
بیشتر ساکنان شیروان را ترکها ، کرمانج‌ها ، تات و فارس‌ها تشکیل می‌دهند که کردها با لهجه کرمانجی و ترکها با لهجه محلی و تات ها با لهجه تاتی خراسانی تکلم می‌کنند. گویش رسمی و فارسی در شیروان ترکیبی از زبان‌های کردی کرمانجی، ترکی و تاتی است، مردم شهر شیروان به زبان‌های ترکی و کرمانجی که قدمت اقامت آن‌ها به چندین قرن پیش می‌رسد تکلم می‌کنند و زبان روستائیان شیروان از ترکیب خاصی برخوردار است، مثلاً مردم روستاهای زوارم، فجرآباد (بزآباد) و مشهد طرقی که به ترتیب در فواصل ۲ و ۸ کیلومتری از یکدیگر قرار گرفته‌اند، زوارمی‌ها: ترکی، بزآبادی‌ها: کردی و مشهد طرقی‌ها: فارسی صحبت می‌کنند یا قراء اسطرخی، پهلوانلو گلیان که هر سه در مسیر یک دره واقع شده‌اند و جزء یک دهستان هستند به ترتیب: ترکی، کردی و تاتی تکلم می‌کنند. برخی از این گروه‌ها در طول قرون با هم به زد و خورد مشغول بوده‌اند. داستان ترکمن تازی و برخوردهای میان کردها و ترکمن‌ها و سایر اقوام خراسان مسئله‌ای است که تا حدّ زیادی شناخته شده‌است. در رابطه با اختلاف قومی ـ زبانی و فرهنگی آقای دکتر پاپلی یزدی تحقیقی در دو روستای نوار مرزی دهستان قوشخانهٔ شیروان انجام داده‌اند که بسیاری از واقعیت‌ها را در این مورد مشخص می‌کند به هر حال با توجه به آماری که در سال ۱۳۶۵ شمسی انجام گرفته‌است و در شناسنامهٔ شهرستان شیروان ثبت است مردم شهرستان شیروان به زبان‌های ترکی ، کرمانجی و فارسی صحبت می‌کنند.
غذاهای محلی شیروان: قتلمه، چلپه، اگنجه، شیرمال، ساج نونه، فطیر، قاق، چریش لی فطیر، جزلق لی فطیر، کلوچه برنجی، چزمه، قوتاب (قطاب)، یخنه پلو، آبگوشت، سمسمه، دیمه دنی، قیش، کچه (کاچی)، نون قاتق، پی او، درشوگرم، آش رشته، یارمه، مسدوه، شیره داغ، تلخان، آش قلیه
جاذبه های شیروان
آبشار اسطرخی : آبشار اسطرخی در روستای اسطرخی شیروان در ۲۸ کیلومتری جنوب این شهر، برای گردشگران ناشناخته مانده است. در حالی که این منطقه مکانی مناسب برای اتراق گردشگران و مسافران به ویژه در ایام نوروز است. روستای زیبای اسطرخی شیروان از روستاهای هدف گردشگری و کوهستانی بوده که در درهای نسبتاً ژرف قرار دارد که امتداد آن از جنوب به شمال شرقی است و رودخانه‌ای از وسط دره و روستا می‌گذرد. آب از آبشار اسطرخی که بلندترین آبشار منطقه شیروان است از بین درختان بزرگ و تنومند سپیدار، بید و گردو ریزش می‌کند به علت برخورد با موانع سنگی به صورت ابر سفیدی در می‌آید که منظره بسیار جالب و دیدنی را به وجود می‌آورد. این آبشار در روستا به شارشار معروف است، بر بالای آبشار آسیای آبی قدیم و مخروبه‌ای قرار دارد و دو دامنه شرقی و غربی دره اسطرخی را درختان انبوهی فراگرفته است که بیشتر حالت جنگل را دارد.
روستای اوغاز: روستای سرسبز اوغاز در 15 کیلومتری شمال شرق شهر شیروان واقع است و قدمت آن به بیش از 600 سال می رسد. از جمله جاذبه های دیدنی آن می توان به آبشار, مسیرهای سنگلاخی همراه با جریان آب در داخل روستا, درختان ارس کهنسال, درخت گردوی 500 ساله, و آب معدنی کوه کیسمار اشاره کرد.
غارهای اسفیدان: غارهای سفیدان در روستای سفیدان، در استان خراسان شمالی واقع شده است. در ضلع شمال غربی روستا و بر بالای صخره چشمه هینورد، کوهی به نام خزانه وجود دارد و در بالای آن غار خزانه راهه جای گرفته است. در انتهای این غار دست‌ساز چاهی وجود دارد و در قدیم از آن به‌عنوان پناهگاه استفاده می‌کردند. غار دیگری به نام ییجت یا معصوم نیز در نزدیکی روستا قرار دارد که دارای سنگ‌های استلاگتیت و استلاگمیت است.
دره زوارم شیروان: دره زوارم شیروان در ٢٨ کیلومتری جنوب غربی این شهر واقع شده و از جمله جاذبه های طبیعت گردی زیبای استان خراسان شمالی به شمار می رود, همانطور که از نامش بر می آید، دره زوارم به معنی «دره بهشت» است؛ جایی که می توانید بسیاری از دیدنی های زیبای طبیعت را از نزدیک لمس کنید و لذت ببرید.در منطقه ییلاقی زوارم که در طول ۲۵ کیلومتر از ابتدای دره زوارم تا کوه‌های تخت میرزا و شخری امتداد مییابد، چشمه سارها، آبشارها، حوضچههای سنگی، کوه‌های سر به فلک کشیده، باغهای میوه، رودخانه پر آب، مراتع غنی و انواع گیاهان دارویی و خوراکی موزائیک بسیار زیبایی از طبیعت را به نمایش در آوردهاند.
آبشار زوارم: آبشار زوارم شیروان در استان خراسان شمالی واقع است. روستای زوارم، از توابع بخش مرکزی شهرستان شیروان، در ۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شیروان و ۸۳ کیلومتری بجنورد قرار دارد.
روستای گلیان: روستای گردشگری گلیان شیروان خراسان شمالی با توجه به مناظر بکر طبیعی و خانه های مسکونی مطبق، بهشت گمشده ای است که چشم به راه مسافران نوروزی است. این روستا که در فاصله 23 کیلومتری جنوب شیروان واقع شده و از آن به عنوان ماسوله خراسان شمالی یاد می شود دارای مناظر طبیعی کم نظیر و رودخانه های پرآب است.
منطقه گردشگری قلعه زو : در منطقه کوهستانی و زیبای ارتفاعات شمالی شهرستان شیروان واقع در فاصله حدود 23 کیلومتری شمال غربی شهر شیروان و در فاصله 10 کیلومتری جاده شیروان به بجنورد قرار گرفته است.
منطقه حفاظت شده سرانی: منطقه حفاظت شده سرانی در فاصله ۸۵ کیلومتری شمال شیروان و در منتهی الیه حدّ شمال شرقی استان خراسان شمالی واقع شده و ضلع شمالی این منطقه با طول نزدیک به ۳۰ کیلومتر، با کشور ترکمنستان هم مرز است. این منطقه دارای آب و هوای کوهستانی با شیب‌های تند و دره‌های عمیق و صخره‌های مرتفع می‌باشد و زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل دارد. این منطقه با توجه به دارا بودن ویژگی‌های خاص طبیعی از جمله جنگل‌های انبوه درختان ارس و تنوع بسیار زیاد پوشش گیاهی و نیز زیستگاه خالص‌ترین قوچ اوریال، در تاریخ ۲۷ تیر ماه سال ۱۳۵۰ توسط سازمان شکاربانی و نظارت بر صید، با عنوان منطقه حفاظت شده معرفی شد.
منطقه گردشگری گلول : این منطقه با وسعتی بیش از 18 هزار و 144 هکتار در فاصله 85 کیلومتری شمال شیروان و در مرز ترکمنستان واقع است.
آبشار کهنه اوغاز : آبشار کهنه اوغاز در شرق روستای کهنه اوغاز در استان خراسان شمالی قرار دارد. با مناظر دیدنی و قدمتی ۶۰۰ ساله، این روستا در ۳۰ کیلومتری شمال شرق شیروان جای گرفته است و پس از عبور از روستاهای قلعه چه، هنامه، بی بهره و اوغاز تازه می‌توان به آن دسترسی داشت.
آرامگاه تیموری : آرامگاه تیموری در فاصله ۶ کیلومتری شیروان در شمال شرقی مقبره امامزاده حمزه رضا (ع) قرار دارد. این بنا متعلق به دوره تیموریان بوده و محل دفن «عید خواجه»؛ یکی از سرداران تیمور گورکانی می‌باشد. ساختمان مقبره از خشت ساخته شده و نمای خارجی آن هشت ضلعی و قسمت داخلی آن چهارگوش است. طول ورودیِ آن ۶ متر و دیگر اضلاع آن ۴/۲۰ متر است. ارتفاع و عرض درهای ورودی به ترتیب ۲/۲۰ و ۱/۴۰ متر می‌باشد. قسمت داخلی بنا دارای گچبری‌ها و کتیبه‌هایی به رنگ فیروزه‌ای است که دور تا دور مقبره را فرا گرفته است. در گذشته بر روی قبر یک سنگ سیاه رنگ وجود داشته است که متأسفانه دزدیده شده است.
آتشکده قلعه سام: قلعه سام در روستای چم بور از توابع بخش شهرستان شیروان و چرداول قرار دارد.این قلعه ساسانی بر فراز کوه سام بنا شده و ۲ برج در شمال و شمال غربی دارد. اتاق‌های نگهبانی آن در دل‌صخره‌ها تعبیه شده است. در قسمت جنوب غربی قلعه، آثار چهار طاقی یا آتشکده‌ای دیده میشود که گویا در زمان تسلط عرب‌ها به صورت مسجد درآمده است. در کنار قلعه درخت‌های چنار کهنسال با قدمتی حدود ۵۰۰ سال وجود دارد. چشمه‌های آب گوارا دارد و ریشه درختی به نام عود که از آن در اعیاد و جشن‌ها استفاده می‌شده‌است در آنجا یافت میشود. محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول،در نزدیکی روستا چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است.این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است.این مجموعه از نظر دوره ای در یک دوره از تاریخ که احتمالاً حد فاصل اوخر دوره پارت ها و اوایل دوره ساسانی می باشد،ایجاد شده است.معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشته است،زیرا قلعه در صعب العبور ترین بلندی های کوه بنا شده است چون طرح و نقشه ای از پیش نداشته،طراح یا معمار برجها،اتاقها و ورودی ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره ها احداث کرده است.بطور کلی معماری قلعه به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده است.مصالح ساختمانی ای که برای ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است عبارتند از:سنگ،گچ،ساروج،ملات،گچ و در بعضی جاها نیز گل بکار رفته است.
تاش قلعه: تاش قلعه با معنای لغوی قلعه سنگی، در غرب روستای اسفیدان واقع در استان خراسان شمالی قرار دارد. روی این قلعه، دیوارهای سنگی، سفال ساده نخودی و قرمز رنگ و سفال‌های منقش با رنگ‌های مختلف دیده میشود.
دره و چشمه هینورد: دره و چشمه هینورد در روستای اسفیدان، در استان خراسان شمالی قرار دارد. این دره‌ی عمیق و طولانی در ضلع شمال غربی روستا جای گرفته است و چشمه نیز در فاصله تقریبی نیم‌ساعتی از روستا و در کمرکش کوهی صخره‌ای قرار دارد. از آب این چشمه زلال برای آبیاری باغات اطراف استفاده میشود.
قزلرقلعه: قزلر قلعه (قلعه دختر) بر قله بلندترین کوه منطقه زیدر بخش قوشخانه شیروان قرار دارد که آثار چهار برج در چهار گوشه قلعه و همچنین اتاق‌های اندرونی و بیرونی، تنور پخت نان، حمام و گلخن و محل نگهداری اشیای گران‌قیمت و اسلحه و انبار و ... در آن دیده میشود. بنای تاریخی مزبور در مجاورت روستای تاریخی زیدر، زادگاه دانشمند بزرگ شهاب‌الدین زیدری نسوی (منشی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه) قرار دارد که در زمان هخامنشیان احداث و با حمله مغولان تخریب شده است.
.............................
آرشیو
