دلیجان (به راجی: دلیگون) یکی از شهرهای استان مرکزی و مرکز شهرستان دلیجان است که در جنوب شرقی استان قرار گرفته‌است. مردم دلیجان به زبان راجی و با گویش دلیجانی صحبت می‌کنند. گویش دلیجانی شاخه ای از زبان راجی است. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۰٬۹۰۲ نفر (۱۲٬۶۱۲ خانوار) بوده‌است.
عده‌ای معتقدند که چون دلیجان در مسیر راه‌های مهم و ارتباطی کشور به ویژه شهرهای بزرگ مرکزی و جنوبی قرار دارد از گذشته‌های دور دارای اهمیت بوده و یکی از توقفگاه‌های اصلی و مهم به‌شمار می‌رفته‌است. پیش از پیدایش وسیله نقلیه موتوری بیش تر از چهارپایان و درشکه استفاده می‌کردند و چون در آن زمان به گاری و درشکه دلیجان یا «دلیگان» گفته می‌شد، از این رو این شهر را به مرور زمان دلیجان نامیدند. گروهی دیگر بر این باورند که دلیجان قبل از تسلط اعراب بر ایران شهری آباد به نام دلیرگان بوده‌است. بعد از تسلط اعراب بر ایرانیان حرف گاف در زبان عرب «ج» تلفظ شده و نام آن از دلیرگان به دلیرجان تغییر یافته‌است و سپس با کاربرد سنگین تکرار حرف «ر» این حرف از آن حذف و به دلیجان تبدیل شده‌است.
بنا به نوشته‌های تاریخی، دلیجان پیشین شهری بسیار بزرگ با چهار دروازه در چهار طرف بود که به دروازه‌های قلیان، آتشکده، شاه ولی و کاه گندم معروف بوده‌اند. گستردگی شهر قدیمی دلیجان را تا نزدیکی خورهه ذکر کرده‌اند. مجموعه نشانه‌ها و آثار پیدا شده تاریخی مانند سفال‌ها، خمره‌ها و آجرهای بسیار زیبا نشان می‌دهد که دلیجان شهری بزرگ بوده‌است.
حدود شهر دلیجان، از هنگام پیدایش فناوری‌های باستانی در دوران هخامنشی و گسترش این فناوری‌ها (همچون قنات) در سرزمین‌های وابسته، جایی برای زندگی مردمان ایرانی بوده‌است. با گسترش این امکانات باستانی در دوران هخامنشی، امکان زندگی متمدن (همراه با کشاورزی پیشرفته و پرورش پیشرفته‌تر دام) برای نخستین بار در چنین مناطقی پدید آمد.
شهر دلیجان در طول تاریخ همیشه در مرکزیت قرار داشته و نزدیکی آن با شهرهای بزرگ و مهم ایران باعث شده که در سده چهارم هجری جزو قم و یکی از مناطق مهم آن دانسته شود، تا آنکه به روزگار عباسیان جزوی از اصفهان می‌گردد. در گذشته این شهر جزی از استان جبال بود، تا آنگاه که عراق عجم در قرن ششم هجری برابر عراق عرب پدیدار شد و به همین علت حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب می‌آورد که: "از اصفهان تا دیگر ولایات عراق عجم مسافت براین موجب است، دلیجان سی و پنج فرسنگ " درآغاز پادشاهی صفویه دلیجان خود حاکم‌نشین جداگانه‌ای داشته‌است.
متوسط بارندگی دلیجان در سال ۱۸۵/۲ میلی‌متر است که بیشترین میزان بارندگی در سال ۷۵–۷۴ با ۲۸۵/۵ میلی‌متر و کمترین میزان بارندگی در سال ۷۹–۷۸ با ۱۱۳/۸ میلی‌متر گزارش شده‌است. متوسط دمای سالانه دلیجان۱/ ۱۵درجه سانتی گراد می‌باشد که ماه تیر با میانگین ۳۰ درجه سانتیگراد گرمترین ماه و ماه دی با میانگین ۳/۴ درجه سانتیگراد سردترین ماه سال است. متوسط رطوبت سالانه دلیجان ۴۱ درصد است که دی ماه با میانگین ۶۱ درصد مرطوب‌ترین ماه و مرداد با میانگین ۲۲ درصد خشک‌ترین ماه سال می‌باشد. باد غالب دلیجان شمال غربی است و بیشترین سرعت باد وزیده شده به میزان ۸۷ کیلومتر در ساعت در بهمن و فروردین ۱۳۸۵ گزارش شده‌است. اقلیم شهر دلیجان بر اساس روش دو مارتن خشک و روش آمبرژه خشک و سرد می‌باشد.
در دوران فرمانروایی پهلوی اول جزو استان مرکزی به مرکزیت شهر تهران بوده‌است و در سال ۱۳۲۵ از شهرستان قم جدا گردید و یکی از بخش‌های شهرستان محلات شد. در سال ۱۳۵۷ بنا بر تصویب شورای انقلاب به شهرستان با مرکزیت شهر دلیجان تبدیل شد. از زمان جدایی استان قم از استان مرکزی در سال ۱۳۶۵ تاکنون همچنان جزو استان مرکزی است.
یکی از مراسم گذشته در دلیجان مراسم نوروزی هله هله است. این مراسم در ۵۰ روز مانده به عید برگزار می‌شود. در این مراسم عده‌ای از جوانان دور هم جمع می‌شدند و کوله‌ای برمی‌داشتند. یکی از آن‌ها لباس زنانه می‌پوشید و دیگری نقش تگه (بز) را بازی می‌کرد و زنگوله به خود می‌بست.
محله سیالستان در جنوب دلیجان که هم‌اکنون بیرون از شهر ولی پیوسته به آن است. آثار و شواهد نشان می‌دهد که بنای اولیه شهر دلیجان در آنجا ساخته شده‌است. از محله‌های دیگر میتوان به موارد زیر اشاره کرد: محله دم دورا در شمال شهر ، سیفک (پله‌های منتهی به چاه قنات برای استفاده از آب) ، پل زرده در غرب، به علت رنگ زرد خاک و ماسه‌های آنجا به این نام معروف شده‌است، دروازه اُشتر، دروازه زرغون (دم جو)، چال چَمِنَه ، چال تُنِگا جایی که کرباس باف‌ها تار و پود برای بافتن کرباس را آماده می‌کردند ، محله باغ پنبه در شرق، در این محل پنبه را از پنبه دانه جدا و آن را به نخ تبدیل می‌کردند ، تیرکمون ، ماماغُرو ، باغ بهشت.
شهرداری دلیجان در سال ۱۳۱۶ خورشیدی تأسیس شد و هم‌اکنون درجه آن در میان شهرداری‌های کشور ۸ است. بیمارستان امام جعفر صادق دلیجان تنها بیمارستان این شهر است که در سال ۱۳۶۲ و با کمک مردم و خیرین سلامت بنا نهاده شد و در سال ۱۳۷۴ فعالیت خود را آغاز کرد. این بیمارستان دارای دو بخش بستری و پاراکلینیک است. از جمله پارک‌های شهر دلیجان میتوان به پارک امام رضا، پارک شهدای محراب و پارک جنگلی ۱۵ خرداد اشاره کرد. آب مورد نیاز برای فضای سبز شهر دلیجان از طریق شبکه آب غیر شرب فضای سبز تأمین می‌شود.
در این شهر تعداد قابل توجهی کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولید عایق‌های رطوبتی حاصل از قیر (ایزوگام) مشغول فعالیت هستند. علاوه بر صنعت ایزوگام، صنایع دیگری نظیر کارخانجات فرش بافی و تولید پودرهای معدنی، کشتارگاههای صنعتی پرندگان و تعدادی صنایع سبک نیز در اطراف این شهر وجود دارند. به لحاظ وجود صنایع و کارخانجات متعدد، دلیجان یکی از مناطق مهاجرپذیر و کارگرنشین ایران می‌باشد. به علت فعالیت صنایع آلاینده ایزوگام و پودرسازی، دلیجان یکی از شهرهای آلوده استان مرکزی محسوب می‌گردد.
بر اساس اسناد موجود، در ۷۵ سال پیش این شهر دارای فرودگاه بوده‌است. در آن سال‌ها از این فرودگاه برای حمل مسافر و تجهیزات جنگی در جنگ جهانی دوم استفاده می‌شد. فاصله شهر دلیجان از شهر اراک ۱۴۵ کیلومتر است. در شمال این شهر، شهر قم با فاصله ۱۰۵ کیلومتری، در جنوب، شهر اصفهان با فاصله ۱۹۶ کیلومتری و در شرق، کاشان با فاصله ۸۴ کیلومتری قرار دارد. از جمله سوغات دلیجان میتوان به جوز هندی، پولکی، حلواشکری و نبات اشاره کرد.
شهرستان دلیجان در طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۱۶ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۵ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۳ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۱۸ دقیقه واقع شده شهر دلیجان به عنوان مرکز این شهرستان در ارتفاع ۱۵۳۰ متری از سطح دریا قرار دارد این شهرستان از شمال به استان قم و از جنوب به استان اصفهان و از شرق به شهرستان کاشان و از غرب به شهرستان محلات همسایه بوده و مساحت آن ۲۱۷۰ کیلومتر مربع می‌باشد که در حد۷/۴ درصد مساحت استان است. دلیجان بر سر راه اصلی تهران به اصفهان قرار دارد و آب و هوای نیمه کویری دارد. بر اساس تقسیمات کشوری شهرستان دلیجان دارای دو شهر دلیجان و نراق و یک بخش با نام بخش مرکزی، چهار دهستان و صد آبادی دارای سکنه‌است که از این تعداد ۲۹ آبادی دارای ۲۰ خانوار و بیشتر هستند.
دلیجان یکی از شهرهای استان مرکزی واقع در جاده ارتباطی قم _ اصفهان می‌باشد. جمعیت دلیجان نزدیک به ۴۰ هزار نفر است. در این شهر کوچک تعداد قابل توجهی کارخانجات بزرگ و کوچک تولید عایق‌های رطوبتی حاصل از قیر (ایزوگام) مشغول فعالیت هستند . علاوه بر صنعت ایزوگام، صنایع دیگری نظیر کارخانجات فرش بافی و تولید پودرهای معدنی، کشتارگاههای صنعتی طیور و تعدادی صنایع سبک نیز در اطراف این شهر وجود دارند. به لحاظ وجود صنایع و کارخانجات متعدد، دلیجان یکی از مناطق مهاجر پذیر و کارگرنشین ایران می‌باشد . به علت فعالیت صنایع آلاینده ایزوگام و پودرسازی، دلیجان یکی از شهرهای آلوده استان مرکزی محسوب می‌گردد. مردم بومی دلیجان گویش محلی خاصی (راجی) دارند که ریشه در زبان پهلوی میانه دارد و در سالهای اخیر رو به فراموشی است.
جاذبه های دلیجان
غار آقاشا بلبل: "آقا شا بلبل" یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری دلیجان است، این زیارتگاه در کوه‌های شمال غربی در غرب دلیجان بر روی بلندی در درون یک غار قرار دارد. این غار چشمه‌ای کم آب دارد و از نظر مذهبی برای اهالی منطقه غاری مقدس محسوب می‌شود. از این رو برخی از مردم همراه با خانواده نذورات و قربانی‌های خود را به پیرامون این غار می‌برند و در آنجا بین نیازمندان تقسیم می‌کنند. چشمه کم آبی موجود در در غار شاه بلبل سبب شده است تا اغلب مراجعین یک شبانه روز را در آنجا سپری کنند. مجسمه‌ای در نزدیک این غار وجود دارد که اهالی منطقه آن را با آن نام عمره یا عمرو می‌شناسند.اخیراً این نظریه مطرح شده است که احتمالاً این مجسمه متعلق به آناهیتا است و مسلماً به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. عوامل طبیعی مانند باد و باران تا حد زیادی موجب فرسایش این مجسمه شده است.از ویژگی‌های این مکان میتوان به چشمه آبی "کهدر'" آن محل اشاره کرد که گفته می‌شود به تعداد نفراتی که در آنجا حضور می‌یابند، این چشمه جوشان است.
مسجد مس سر: مسجد "مس سر" از قدیمی‌ترین بناهای شهر دلیجان است، که هر مسافری را برای بازدید از آنجا به سوی خود جذب می‌کند. مسجد مس سر یکی از قدیمی‌ترین جاذبه‌های تاریخی واقع در جنوب شهرستان زیبای دلیجان است. راستش را بخواهید، زمان دقیق ساخت این بنا کاملاٌ مشخص نیست. اما با استناد به سخن قدیمی‌ها مبنی بر وجود تاریخ ۹۲۵ هجری قمری بر روی دیوار مسجد در زمان‌های گذشته و همچنین با در نظر گرفتن سبک معماری این ساختمان به احتمال زیاد قدمت این بنا به دوران سلجوقیان برمی‌گردد. گفتنی است که خشت، گل و در بعضی قسمت‌ها آجر مصالح اصلی این مسجد را تشکیل می‌دهند. مطابق شواهد به جا مانده، مسجد مسر ۱۳ گنبد داشته که متأسفانه به علت غفلت و بی‌توجهی امروزه تنها یک گنبد و عمارت مربوط به آن به جا مانده است. به دو دلیل این مسجد را مس سر می‌نامند. یکی این که گفته شده گنبد آن از بلندترین بناهای دلیجان بوده و در گویش شیرین دلیجانی به جای استفاده از کلمه بزرگ لغت مس‌سر را به کار می‌بردند. دلیل دوم به خاطر پوشیده شدن قسمت فوقانی این مسجد از مس بوده و مردم با دیدن این پوشش مسی واژه مس‌سر را در معنای سر مسی به کار برده‌اند. پایه‌هایی که گنبد ۱۴ متری مسجد بر روی آن واقع، پهنایی حدود ۵/۱ متر داشته و برای ساخت بنا از آجرهای مربعی شکل با اندازه‌های ۲۵×۲۵ سانتی‌متر استفاده شده است. متأسفانه بخش زیادی از مسجد مس‌سر در زمان هجوم افاغنه به دلیجان ویران گردید. اکنون از ۵۰۰ متر بنای این ساختمان تنها ۱۲۴ متر باقی مانده است. همچنین، از وجود صحن‌ها، تعدادی ایوان و حیاطی بزرگ با حجره‌هایی دور تا دور آن در گذشته‌های دور خبر داده‌اند.
غار نخجیر: یکی از زیباترین شگفتی‌های طبیعت، در استان مرکزی در ۱۱ کیلومتری شمال شرقی شهرستان دلیجان (حد فاصل نراق – دلیجان) و در دامنه‌های کوهی به نام تخت به ارتفاع ۱۷۱۶ متر از سطح دریا قرار گرفته است. این غار که به دوران سوم زمین شناسی تعلق دارد، در سال ۱۳۶۸ و پس از حفاری‌های سازمان آب دلیجان، شناسایی و کشف شد و در در سال ۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دمای هوای داخل غار همانند بسیاری از غار‌های دیگر در تمام فصول ثابت و بین ۷ تا ۱۴ درجه سانتی گراد می‌باشد. غار طبقاتی چال نخجیر دارای سه طبقه است و طبقه اول و زیرین غار دارای سفره آب زیرزمینی و دریاچه ایست که در عمق ۶۱ متری از سطح غار قرار دارد و ۱۹ متر نیز عمق آن است. طبق نظر زمین شناسان طول این غار حدود ۱۲ کیلومتر تخمین زده شده است که تا به امروز ۶ کیلومتر ازآن کشف شده است. دو طبقه از این غار شگفت انگیز به طول ۱۲۰۰ متر با ایجاد مسیر‌ها و پله‌هایی خاص برای بازدید گردشگران کف سازی و آماده شده است. نور پردازی‌های زیبای این غار بر روی بلور‌های کلسیت و اشکال متنوعی که شبیه به انسان و برخی حیوانات از جمله عقاب و لاک پشت هستند، در کنار دیگر تندیس‌های بزرگ جسه و آویزه‌های بلورین، چشم هر بیننده‌ای را متحیر و مبهوت خود می‌کند. غار چال نخجیر از ارزشمند‌ترین غار‌های آهکی دنیاست. اشکالی که به دلیل رسوبات آهکی درون غار ایجاد شده اند، از زیباترین و بهترین نمونه‌های این رسوبات در دنیا هستند. این غار مربوط به دوران سوم زمین شناسی است و سنش حدود ۷۰ میلیون سال برآورد شده است. طی میلیون‌ها سال، حرکت معکوسی گسل باعث ایجاد دالان ها، دهلیزها، راهرو‌ها و حوضچه‌های بسیار زیبایی شده است که از آن به نام غار چال نخجیر یاد می‌کنیم.
منطقه جاسب: منطقه جاسب منطقه ای ییلاقی با کوه های سربفلک کشیده، باغ‌ها و مزارع پر درخت، چشمه ها، مراتع سرسبز، درختان عظیم گردو، بادام و چنار با مناظر طبیعی و چشم انداز‌های روح پرور نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. برای رسیدن به این ییلاق ابتدا باید یک مسیر پر پیچ و خم کوهستانی و دره ای را بپیماییم و پس از طی مسافتی به اولین روستای منطقه یعنی بیجگان می رسیم. این منطقه در فصل تابستان که گرما شدت می یابد مکان بسیار مناسب و دلپذیری جهت اسکان و استفاده از طبیعت آن است. رودخانه فصلی ازنا از ارتفاعات دهستان جاسب سرچشمه می گیرد و فقط در اسفند و فروردین و تا خردادماه آب دارد. عبور این رودخانه از مسیر روستا‌های بیجگان و سقونقان، واران، روگان و هرازجان و نیز به علت کوهستانی بودن مناطق فوق آب و هوای با طراوتی را در فصل تابستان ایجاد می کند. از آثار باستانی جاسب می توان به قبرستان قدیمی واران، تپه قلعه کوه امام علی، تپه قلعه سرخ، تپه قلعه وشتگان، تپه قلعه و سقونقان، مسجد جامع و امام حسن بیجگان، برج روستای هرازجان، تپه قلعه کوه امام، ولی روستای کروگان، غار سیجان در ضلع شمالی روستای واران و سنگ نوشته های قبرستان روستای بیجگان نام برد که همگی شماره ثبت میراث فرهنگی کشور را دارند. بزرگان جاسب می‌گویند: «اردشیر اول سربازان خود را به این مکان آورد تا اسب‌هایشان ازآب رود ازنا بنوشند. سپس به علت عبور سربازان زیادی از این منطقه، ۹ استراحتگاه ساختند که بعدها تبدیل به مکان استراحت دایمی شد. پس از گذشت ۲۰۰۰ سال دو استراحتگاه متروکه شدند و هفت استراحتگاه باقی ماندند که هفت ده امروزی جاسب را تشکیل می‌دهند.» این منطقه محل تلاقی رویشگاه زاگرس با ارتفاعات مرکزی ایران است. از گونه های مهم گیاهی می توان از بادام کوهی، بنه، زرشک، زالزالک و فرفیون و از گونه های مهم جانوری میتوان از بز و پازن، قوچ و میش، آهو، پلنگ و گرگ، بلدرچین و سارگپه نام برد. رودخانه فصلی پرآبی از بلندترین منطقه تا انتهای منطقه جاسب در دل روستا‌ها جریان دارد. این منطقه در نزدیکی سد ۱۵ خرداد قرار گرفته و به علت اینکه منطقه‌ای ییلاقی است از طبیعت زیبا و دل نوازی برخوردار است که چشم هر گردشگر را به خود خیره می‌کند، به ویژه در فصل تابستان هوای خنک و لطیف، این منطقه را به محلی بسیار مناسب با ویژگی‌های خاص گردشگری تبدیل کرده است. منطقه جاسب به دلیل شرایط کوهستانی دارای زیستگاه های جنگلی، خشکی پسند، مناطق مرتفع و صخره ای، زیستگاه جنگلی است که در بخش بسیار محدودی از اراضی غربی و جنوب غربی این منطقه به صورت نوار باریکی به سمت شمال شرقی منطقه به شمار می روند و گونه های پسته و بادام کوهی از عناصر اصلی پوشش جنگلی منطقه است. جنگل های مذکور به دلیل محدودیت سطح گسترش آن‌ها در منطقه و استان از ارزش حفاظتی برخوردار بوده و نیازمند توجه بیشتری در این خصوص است و زیستگاه خشکی پسند دارای رویش های مختلف درختچه‌ای کوتاه، گیاهان پشته¬ای، علفی و پایا و یک ساله است. زیستگاه مناطق مرتفع و صخره‌ای در ارتفاعات کول آل و کوه تخت و کوه ولیجا دارای رویش‌های گرمسیری گونه‌های بالش وش و پشته‌ای که محل زیست بز و پازن و کبک و پلنگ بوده است.
قلعه نشست آباد دلیجان : این قلعه دارای دو ورودی شمالی و غربی است که با برداشتن خشت های ورودی گردشگران می توانید درون قلعه تردد کنند و از زیبایی های شگفت انگیز و معماری جالب در قلعه دیدن کنند. خدقی که در کنار چنار این قلعه وجود نیز خود نوعی جاذبه توریستی است.
غار بابا جابر : این غار بر فراز کوه های جابر واقع شده است و برای گردشگران علاقه مند به سنگ نوردی جاذبه ای زیبا است. این غارها به لحاظ طبیعی برای گردشگران دارای اهمیت و جذابیت هستند.
امامزاده اسحاق: از بناهای ارزشمند فرهنگی و مذهبی در دلیجان می توان به مقبره و آرامگاه امامزاده اسحاق اشاره کرد این حرم دارای بخش هایی از شبستان است ایوان، آجرکاری و سنگ تراشی های این امامزاده از دیگر دیدنی های آن است.
کاروانسرای دودهک: کاروانسرای دودهک در شمال شرقی محلات، در مجاورت ساحل شرقی رودخانه قم‌رود و در مسیر جاده دلیجان به دهستان خورهه (نزدیک جاده آسفالته قم به دلیجان) قرار دارد. قدمت این بنا را دوره صفویه می‌دانند ولی معماری آن، از شیوه معماری سلجوقیان پیروی می‌کند که همین امیر، تخمین قدمت بنا را مشکل می‌کند. در هر یک از دیوارهای شمالی و شرقی و غربی آن سه برج دیده‌بانی تعبیه شده که نشان می‌دهد کاروانسرا کاربردی به مانند یک قلعه نظامی داشته است.
............................
آرشیو
