آذَرْشَهْرْ (توفارقان یا دِهْخوارْقانْ) یکی از شهرهای باختری استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان آذرشهر است. کوهستان سهند در سمت شرقی آذرشهر قرار گرفته و از همین روی این شهر دارای آب و هوای سرد است. همچنین دریاچهٔ ارومیه در باختر آذرشهر است، آذرشهر دارای زمین‌های مسطح در مناطق شمال باختری در دور و بر دریاچه اورمیه و مناطق کوهستانی در خاور و جنوب خاوری است که هوای این منطقه در تابستان گرم می‌شود. آبیاری کشتزارها و باغ‌های پیرامون آذرشهر با رودخانهٔ سئل چایی و نیز کانال‌های زیرزمینی، چشمه‌های طبیعی و چاه‌های عمیق انجام می‌شود.
نام قدیم آذرشهر نخست دوارقان بوده سپس توفارقان شده که در دورهٔ پهلوی به آذرشهر تغییر یافته است. این شهر در ۴۵ درجه و ۸۵ دقیقهٔ طول خاوری، ۳۷ درجه و ۴۶ دقیقهٔ عرض شمالی و در ارتفاع ۱۴۶۸ متری از سطح دریا است. آذرشهر در پنجاه و چهار کیلومتری جنوب باختری تبریز و در محور تبریز - بناب است.
جمعیت آذرشهر بر پایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۴۱۴۸۸۷ نفر بوده است که یازدهمین شهر استان آذربایجان خاوری شناخته می‌شود. همچنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر ۱۴۳۴۳ خانوار بوده است.
آذرشهر یکی از شهرهای تاریخی آذربایجان است که منابع قدیمی نام آن را به صورت ده نخوارگان و ده نخیرجان نوشته‌اند و در کتاب‌های جغرافی قدیم عرب این نام به شکل «داخَرَّقان و دخارقان آمده‌است. یاقوت حموی از این شهر باعنوان دِه‌نَخیرجان یاد کرده‌است در حالی که حمدالله مستوفی نام دهخوارقان را به کار برده است. اکثر مورخان از آذرشهر به عنوان شهری کوچک با هشت روستای تابعه یاد می‌کنند و از وفور باغ‌های انگور و میوه جات مختلف آن سخن به میان آورده‌اند. از محصولات زبانزد توفارقان میتوان از حلوا، دوشاب، عسل، سیر، زردآلو، خشکبار نام برد، همچنین نخود و لپه و گردوی آذرشهر شهرت جهانی دارند. در روستای فیروز سالار آذرشهر باغ‌های پسته وجود دارند.
آذرشهر آثار و اماکن تاریخی متعددی را در خود جای داده‌است که از مهمترین آنها میتوان از تپه باستانی پیرقطران، گورستان پیرحیران (درحال تخریب و تبدیل به مؤسسه آموزشی است)، مسجد رومیان، مسجد جامع آذرشهر، غار باستانی ١٢ هزارساله بادامیار و گورستان قدمگاه (بادامیار) و تورامین ممقان، مسجد تورامین ممقان، آرامگاه اولیا در روستای قاضی‌جهان ،روستای تاریخی جراغیل، قیزیل داغ ، تپه تاریخی دووا داغی و آرامگاه پیرجابر ممقان نام برد.
با توجه به گفته‌های افراد کهنسال شهر در زمان‌های خیلی قدیم شهر توفارقان در محل کوه پیر قطران بوده‌است که در اثر زلزله نابود شده‌است و بعد از آن مردم شهر را در سمت دیگر رودخانه بنا نهاده‌اند. ویرانه‌های کوه پیر قطران هنوز بجاست و از آثار باستانی آذرشهر می‌باشد. بافت قدیمی شهر از تعدادی محله قدیمی تشکیل شده بود که این محلات از هم فاصله داشته‌اند و بین محلات باغات وجود داشته‌است که شمالیترین محله پیرلر بوده‌است و جنوبی‌ترین محله کردلر کوچه سی بوده‌است؛ و شرقی‌ترین محله دیزج و غربی‌ترین محله اشاغی کوچه بوده‌است. هر محله دارای کوجه‌های باریک و تودرتو و بن‌بست بوده‌است و در محل ورودی هر محله درب بزرگی بوده‌است که شبها بسته می‌شد و دارای نگهبان بوده‌است. بدین ترتیب هر محله مانند قلعه‌ای بوده‌است که خانه‌های در انتهای بن‌بست دارای قیمتهای بالاتر و ارزش بیشتر بوده‌است. در هر محله و در اکثر کوچه ساختمانهایی به نام کبوتر خانه وجود داشته‌است که محل زندگی کبوتران و پرنده‌ها بوده‌است. در تمام کوچه‌ها سکوهایی بوده‌است که مسافران و افراد سالخورده بر آن نشسته و استراحت میکردندوبار خود را روی آن می‌گذاشتند و بعد از استراحت بار خود را با استفاده از آن کول می‌کردند. تمام محلات از آب قنات و چشمه‌ها استفاده می‌کردند که هم‌اکنون تمامی این قنات های ارزشمند برای عدم درایت مسئولان و عدم درایت فرهنگی مردم به محل دفع فاضلاب تبدیل شده‌است.
در سال ۱۳۹۶ در ماه ادیبهشت در اوایل هفته، بارانی دراز مدت (حدودا ۹ ساعت) در پل آذرشهر سیلی بزرگ ایجاد شده بود که در درون سیل، درخت، سنگ‌های بزرگ، ماشین و جسد آدم و … وجود داشت. در سیل در آذرشهر بیش از ۲۰ نفر جان باختند. این خبر مهم در اخبار صدا و سیما ایران پخش گردید.
شهرستان آذرشهر در دامنه شمال غربي كوه هاي بلندي از سلسله كوه هاي سهند غربي و جلگه و سواحل درياچه اروميه قرار گرفته است، قسمت شرق و جنوب شرقي آن كوهستاني و در مغرب آن ساحل پست درياچه اروميه قرار گرفته است، بلندترين كوه آن قاف داغي و در اصطلاح محلي به نام قبله داغي مشهور بوده و دشت حاصلخيز آذرشهر و روستاهاي اطراف آن در آبرفت رودخانه و مخروط افكنه كوهها قرار گرفته اند و كوه قبله داغي و كوه جهنم در ينگجه و چپقلو و قالاداغي در جزيره اسلامي و كوههاي قدمگاه و پيرچوپان از كوه هاي معروف شهرستان مي باشد. شهرستان آذرشهر از نظر چگونگي آب و هوا يك تفاوت كلي با ساير بخش هاي مناطق كوهستاني آذربايجان داشته و از يك تمايز مخصوصي برخوردار است، موقعيت قرار گرفتن آن از نظر جغرافيايي در آب و هواي آن اثر بخصوصي دارد دوري و نزديكي به درياچه اروميه، واقع شدن در دامنه كوهستان ها، ارتفاع و موقعيت موجود در تعيين آب و هوا موثر مي باشد.
اهالی آذرشهر، همچون اهالی سایر مناطق استان آذربایجان شرقی، به‌زبان ترکی آذربایجانی و به‌لهجهٔ محلی خود که تفاوت‌های گفتاری بسیار اندکی با لهجهٔ تبریز دارد، سخن می‌گویند. شغل اکثر ساکنان این شهر، کشاورزی و دامداری است که البته امروزه با ایجاد ادارات دولتی و خصوصی و نیز احداث «شهرک صنعتی شهید سلیمی» در حومهٔ آذرشهر، عده‌ای نیز به‌کار در این‌گونه مراکز مشغول شده‌اند. قالی‌بافی نیز در بین برخی از اهالی این شهر -به‌خصوص بانوان- رایج است.
عمده‌ترین محصول کشاورزی شهر آذرشهر که در واقع اصلی‌ترین سوغات این شهر به‌شمار می‌آید، لپهٔ آن است که در سراسر آذربایجان باعنوان «لپهٔ آذرشهر» شهرت فراوانی پیدا کرده‌است و به‌عبارت دیگر، به‌مهم‌ترین منبع درآمد مردم این شهر تبدیل شده‌است. از محصولات دیگر آذرشهر میتوان به‌گردو اشاره کرد که غالباً در اطراف این شهر و در دهستان‌های قبله‌داغی و قاضی‌جهان و نیز در بخش گوگان تولید می‌شود.
جاذبه های آذرشهر
مسجد رومیان آذرشهر: مسجد رومیان یکی از مکان‌های دیدنی آذرشهر است. این مسجد بنایی ساده است که دو ستون مارپیچ دارد که نمایی زیبا به ساختمان ساده مسجد بخشیده‌اند. این ستون‌ها از دوران صفویه به یادگار مانده‌اند. سقف مسجد چوبی است و متأسفانه کتیبه یا سرنوشته‌ای ندارد که تاریخ ساخت آن را مشخص کند.
مسجد سنگی آذرشهر: مسجد سنگی اثری تاریخی در آذرشهر است. این مسجد در کوهی صخره‌ای است و نکته قابل توجه درباره این بنا این است که بدون ابزار و یا مصالح خاصی ساخته شده است. حتی در و پنجره مسجد از جنس سنگ‌اند و از تراشیدن صخره ساخته شده‌اند.
روستای جراغیل: چراغیل یکی از روستاهای استان آذربایجان شرقی و یکی از روستاهای قدیمی آذرشهر به‌شمار می‌آید. این روستا از شمال شرقی به کوه بوستان، از جنوب به دره یوشانه و از جنوب شرقی به کوه سویوخ بلاغ مـحدود مـی‌شود. ارتـفاع این روستا از سطح دریا ۱۹۰۰ متر است و دارای اقلیمی معتدل و کوهستانی است. آب و هوای آن در بهار و تابستان معتدل است و زمستان پربرف، طولانی و بسیار سرد دارد. براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵، روستای چراغیل در حدود ۳۹۹ نفر جمعیت داشته است. در سال ۱۳۸۵ جمعیت این روستا، ۴۵۰ نفر گزارش شده است. عمده فعالیت‌های اقتصادی مردم روستای چراغیل زراعت و دامداری می‌باشد.و محصولات زراعی در این روستا شامل گندم، جو، نخود و سیب‌زمینی است. به دلیل وجود خاک مرغوب و آب کافی باغداری نیز رونق دارد. گردو، بادام، زردآلو، آلو و آلبالو در زمرۀ مهمترین محصولات سردرختی این روستا به‌شمار می‌آیند. پرورش زنبور عسل و تولید عسل نیز یکی دیگر از فعالیت‌های اقتصادی مردم روستای چراغیل است. دامداری یکی دیگر از فعالیت‌های عمدۀ مردم این روستا است و انواع محصولات لبنی نیز فرآوری می‌شود. روستای چراغیل به لحاظ استقرار در محدوده‌ای کوهستانی و برخورداری از چشم‌اندازهای طبیعی و مناظر بکر، یکی از روستاهای زیبای آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. استقرار روستا در دره‌ای خوش آب و هوا که پوشیده از درختان بلندقامت و باغات سرسبز است، موقعیت مطلوبی به آن داده است. عبور رودخانه پر آب و خروشان و صدای دلنشین آواز پرندگان جلوه ویژه‌ای به روستا بخشیده و هر بیننده‌ای را مسحور میکند. کوه‌های اطراف روستا به‌ویژه در بهار و تابستان هنگامی که سرشار از انواع گیاهان دارویی همچون آویشن، توکلیجه، شیرین‌بیان، مرزۀ کوهی، جوزان و گون و گلهای رنگارنگ خودرو می‌شوند، مناظر و چشم‌اندازهای دلفریبی به وجود می‌آوند. چشمۀ مهر،خانه‌های سنگی و مسجد سنگی روستا از دیگر جاذبه‌های طبیعی و گردشگری روستای چراغیل به حساب می‌آیند. مهمترین صنایع دستی روستای چراغیل بافت انواع قالی و جوراب‌های پشمی است. سوغات این روستا شامل خشکبار بخصوص گردو و آلوی خشک و جوراب پشمی دستبافت می‌باشد.
دریاچه برکه گوگلی: برکه گوگلی ، برکه ای بسیار زیبا در جنوب روستای مجارشین و در دهستان گنبرف واقع است. این دریاچه دیدنی در دامنه کوه چانگیل قرار گرفته است . منابع تأمین‌کننده آب این برکه از آب های جاری ناشی از ذوب برف، بارش های جوی و چشمه های آغ دره تامین میگردد. گوگلی ترکیبی از واژگان ایگُو به معنی آبی رنگ و گُل به معنی برکه است. آب دریاچه گوگلی در موارد کشاورزی و دامداری مورد استفاده قرار می گیرد.
قیرمیزی گؤل آذرشهر : قیرمیزی گؤل از روستاهای استان آذربایجان شرقی است که در دهستان ینگجه بخش حومه در شهرستان آذرشهر واقع شده است و از بخش مرکزی شهرستان آذرشهر نزدیک دو کیلومتر فاصله دارد. از تبریز تا آذرشهر نیز یک و نیم ساعت رانندگی نیاز است. منطقه ای سرسبز و دیدنی است که درختان سربه فلک کشیده و چشمه های حیات بخش آن با صدای دل نشین، ندای شکوه بیکران خدا را می رساند. گلهای سرخ این منطقه از آذربایجان که در فصل بهار فضا را عطر آگین میکند، از شهرت خاصی برخوردار است. حمام قیرمیزی گؤل جزو آثار باستانی دوره قاجار است که به ثبت آثار ملی ایران نیز رسیده است.
تپه پیر قطران آذر شهر: سه تپه ساحل جنوبی رودخانه آذرشهر پشت سر هم قرار گرفته اند که به تپه های آتشکده یا تپه پیر قطران است. سطح بالای تپه از سنگ های آتش نشانی قیرگون درشت که در طول سده ها در مسیر رودخانه ها سائیده شده اند پوشیده شده است در چند جای تپه حفاری به عمل آمده و قطعات بزرگ خمره های سفالی بدست آمده است، ظاهراً این تپه روزگاری معبد یا گورستانی بوده است و سنگها را مردم آن زمان در آنجا گرد آورده اند.
مسجد محراب آذرشهر: این بنا درمحله محراب آذرشهر واقع است . بنای فعلی مسجد، فاقد ارزش تاریخی و هنری است و تنها اثر بازمانده از بنای قدیمی آن، طاق مرمرین ورودی مسجد است که از نمونه های ممتاز هنر حجاری منطقه به شمار می رود . این طاق، با انواع نقوش ختایی، شاه عباسی و اسلیمی گلدار به همراه کتیبه های خطی تزیین شده است . برکتبیه های این طاق، نام کاتب: “عبدالله” و نام حجار: “استاد ملک علی بن استاد علی حجار پیرچوپانی “خوانده می شود . شبستان مسجد دارای درها و ستون های چوبی و پنجره های مبشبک و صحن روباز است . در قسمت جنوبی حیاط، محراب کوچکی ساخته شده که شاید به همین خاطر بدان مسجد محراب گفته می شود . طاق مرمری مسجد، درمقایسه با کتیبه مرمری گورستان پیرحیران، می تواند مربوط به قرن دهم باشد .
.............................
آرشیو
