شهر سُلطانیه یکی از شهرهای استان زنجان است که در ۳۷ کیلومتری شهر زنجان واقع است. گنبد سلطانیه و مقبرهٔ اولجایتو در این شهر قرار دارند. شهرستان سلطانیه سلطانیه مشتمل بر بخش‌های مرکزی و باغ حلی در استان زنجان واقع شده‌است؛ این شهرستان قبلا یکی از بخش های شهرستان بزرگ ابهر بشمار می رفت که بعد از شهر های ابهر ، هیدج و صایین قلعه در رتبه چهارم بزرگترین شهر های شهرستان ابهر قرار داشت.که در سال ۱۳۹۲ با ارتقا به وضعیت شهرستان، شد. در سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت شهرستان سلطانیه ۲۹۴۸۰ نفر بوده‌است.
به گواهی منابع تاریخی موجود، شهر سلطانیه نخستین بار در دورة ایلخانان مغول بنا شده‌است؛(البته شهر فعلی با این نام و الا قبلاً از این نام آن اریباد بوده و قدمت آن به گواه کاوش‌های باستان‌شناسی به ۷ هزار سال می‌رسد) آنان پس از استقرار در ایران و انتخاب تبریز به عنوان پایتخت، دشت وسیع و سرسبز سلطانیة کنونی را برای شکار و گذران ییلاق انتخاب کردند. بدین‌ترتیب این محل قنقوراولانگ یعنی شکارگاه شاهین نامیده می‌شد. اما از هنگامی که ارغون چهارمین ایلخان مغول بر تخت نشست، تصمیم گرفت در این محل شهری بنا کند؛ بنابراین دستور داد قلعه‌ای با طول باروی دوازده هزار گام از سنگ تراشیده بسازند. پس از درگذشت وی به سال ۶۱۹ جنازه وی در محل همین شهر ناتمام دفن شد و پسر وی غازان‌خان کوشش دیگری برای تکمیل و آبادانی این شهر انجام نداد و در عوض به احداث شنب‌غازان در نزدیکی تبریز پرداخت.
اوج شکوفایی شهر در زمان اولجایتو است. وی از سال ۷۰۲ق کار ساخت شهر را از سر گرفت و برای انجام این کار بسیاری از هنرمندان، صنعت‌گران و بازرگانان را به این شهر کوچاند و این محل از این پس سلطانیه – محل شاه‌نشین – نامیده‌شد. اولجایتو دستور ساخت بارویی به طول سی هزار گام را داد و امر کرد تا آرامگاه با عظمتی درون این بارو برایش ساخته‌شود. بدین‌ترتیب بنای باشکوهی ساخته شد که امروزه گنبد سلطانیه نامیده می‌شود و سومین گنبد بزرگ جهان به حساب می‌آِید. برخی عقیده دارند که اولجایتو این بنا را به آرامگاه امامان شیعه اختصاص داده بود و قصد داشت تا پیکر علی و حسین را به این محل انتقال دهد که با مخالفت علمای شیعه مواجه شد. اما با توجه به بناهای مشابهی که در این دوران ابواب‌البر نامیده می‌شدند و ایلخانان جهت آرامگاه خود در شهرهایی چون همدان، تبریز، شنب‌غازان بنا می‌کردند، می‌توان این نظر را پذیرفت که گنبد سلطانیه هم از این دسته بناها بوده و اولجایتو آن را به قصد آرامگاه خود بنا کرده‌است. در درون باروی شهر علاوه بر این عمارات بناهای دیگری چون مسجد، دارالضیافه، دارالسیاده، دیوان‌خانه و کاخ سلطنتی وجود داشته‌است. همچنین اولجایتو به هر یک از بزرگان دستور داده بود تا محله‌ای به نام خود در شهر بنا کنند.چلبی‌اوغلو از افرادی بودند که در سلطانیه محله‌ها و عماراتی ساختند. مجموعه مقبره و خانقاه چلبی‌اوغلو در این دوران ساخته شد که در ادامه درباره هویت شخص مدفون، دست‌اندرکاران ساخت و... بررسی تفصیلی صورت گرفته‌است.
اما با مرگ اولجایتو به سال ۷۱۶ ق تمامی افرادی که به سلطانیه کوچ داده‌شده‌بودند، آن‌جا را ترک گفتند. پس از آن در حمله تیمور به سال ۷۸۶ق بسیاری از بناهای شهر نابود شدند و با به حکومت‌رسیدن میرانشاه پسر تیمور، به دستور وی بسیاری از آثار و ابنیه سلطانیه خراب شد. کلاویخو، سفیر کاستیل در دربار تیمور که در ۸۰۵ق/۱۴۰۴م از این شهر دیدن می‌کند چنین می‌نویسد: "روز سه شنبه ۲۶ ژوئن حدود ظهر بالاخره به شهر بزرگ سلطانیه رسیدیم و میرانشاه منتظرمان بود... شهر سلطانیه در دشت قرار گرفته و بارویی ندارد. در وسط شهر قصر بزرگی است که از سنگ ساخته شده و دارای برجهای فراوان است. در هریک از این برجها یک توپ جای دارد. سلطانیه شهری است بسیار پر جمهیت اما نه به بزرگی تبریز... به فاصله‌ای در خارج شهر، قصر بزرگی است با حجره‌های بسیار که زمان‌های گذشته توسط یک خان ساخته شده که در مقبره بسیار باشکوهی در همینجا دفن شده. میرانشاه دستور داده بود این بنا را خراب کنند و نقش قبر کرده، جسد را بیرون بیاورند...."
در دورة صفویه با آنکه از اهمیت پیشین شهر کاسته شده‌بود، باز یکی از منزلگاه‌های مهم میان راه تبریز و ییلاق پادشاهان این سلسله به شمار می‌آمد. در این زمان جهانگردانی چون اولئاریوس، شاردن، تاورنیه و... از این شهر دیدن کرده و توصیفاتی از آن ارائه داده‌اند. تاورنیه در سفرنامه خود درباره شهر چنین می‌نویسد: «سلطانیه قریه‌ای است که نیم فرسنگ دورتر از جاده بزرگ واقع شده و نزدیک کوهی است. آنچه از آن باقی‌مانده دلالت بر آنچه خراب شده می‌کند، فقط مخروبه آن‌ها باقی است که به مرور ایام معدوم می‌شوند».
اما مقبرة ملاحسن کاشی - یکی از آثار باقی‌مانده در این شهر – از ابنیة این دوره‌است که در اواخر قرن دهم قمری (حدود سال ۹۷۳) ساخته‌شده‌است. برخی صاحب مزار را از علمای حکمت الهی در زمان شاه اسماعیل صفوی می‌دانند و برخی وی را هم‌عصر سلطان محمد خدابنده دانسته‌اند که مسجد و مدرسه‌ای در شهر داشته‌است؛ بنا به شکل کوشکی هشت‌ضلعی است که در گذشته باغی در اطراف آن وجود داشته‌است. در اوایل سلطنت قاجار، سلطانیه از سویی بر اثر جنگ‌های ایران و روس و از سویی دیگر به علت اقدامات فتحعلی‌شاه در تخریب بناها بار دیگر دچار صدمات فراوانی شد؛ ضمن آنکه زلزلة شدید سال ۱۲۹۰ق موجب تخریب آثار باقی‌مانده گردید و بر اثر آن مسجد جامع که بر اساس روایات سیاحان پس از گنبد سلطانیه بلندترین ساختمان شهر بود به کلی ویران گشت.
نام قدیم سلطانیه شهرویاژ، شهرویاز و شهرویان بوده و از توابع قزوین بشمار می‌رفته است و مغولان آن را " قورآلان" نامیده و هنوز هم روستایی بنام " اولان" در نزدیکی سلطانیه دیده می‌شود. شاردن در سفرنامه خود درباره پیشینه شهر سلطانیه می‌نویسد: « سلطانیه یکی از بلاد باستانی پارتها می‌باشد »، اما نشانی آن را نام نبرده است. بسیاری از نویسندگان و محققین اروپایی بر این باورند که سلطانیه بر روی بقایای تیکراناکرت بنا شده است. کرت در فارسی باستان به معنی شهر و بلده و تیکران نیز نام یکی از پادشاهان است.
مردم شهر سلطانیه دارای مذهب شیعه هستند. این منطقه ظرفیت بسیار در پرورش دام دارد، به همین دلیل طبیعی است که شغل اکثر مردم شهر را دامداری تشکیل دهد. صنایع دستی شهر سلطانیه به صنایع زنجان بسیار نزدیک است. آنچه در بازارهای صنایع دستی سلطانیه ارائه می‌شود، چاقو، چرم، حکاکی روی مس و ظروف مسی است که در سطانیه معروف هستند. از روستاهای شهرستان سلطانیه استان زنجان می‌توان به سرخه دیزج، قره بلاغ، کاکااباد و قشلاق و وناون و چمه و چم رود اشاره کرد. همچنین در چند کیلومتری این بنا معبد داش کسن وجود دارد.
جاذبه های سلطانیه
گنبد سلطانیه: گنبد سلطانیه در حقیقت آرامگاه سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) است که پس از مرگش ساخته شد. هنگامی که سلطانیه پایتخت ایلخانیان بود، اولجاتیو دستور ساخت بارویی به طول ۳۰ هزار گام داد و دستور داد تا آرامگاه باشکوهی برایش در این بارو ساخته شود. این آرامگاه را امروزه گنبد سلطانیه می‌نامند. این بنا از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی است که در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده است. این بنا که به سبک آذری احداث شده است، ۱۰ سال طول کشید و شامل هشت ایوان و هشت مناره است که گفته می‌شود از هشت درب بهشت الگو گرفته است. این بنای عظیم بعد از کلیسای جامع فلورانس و ایاصوفیه در استانبول، عظیم‌ترین گنبد تاریخی جهان به‌شمار می‌آید و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. ارتفاع گنبد آن ۴۸٫۵ متر و قطر دهانه ۲۵٫۵ متر است. گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است. دالان‌های تودرتویی در سردابه این بنا وجود دارد که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته است.
آرامگاه ملاحسن کاشی: آرامگاه ملاحسن کاشی از آثار تاریخی برجای مانده از قرن دهم است که به شکل کوشکی هشت ضلعی ساخته شده که در گذشته باغی در اطراف آن وجود داشته است. این آرامگاه به دستور حاکم وقت برای مولانا حسن کاشی معروف به شیرازی، از علمای حکمت الهی ساخته شده است. ملاحسن کاشی را برخی هم‌دوره شاه عباس اول و برخی هم‌دوره سلطان محمد خدابنده می‌دانند؛ اما الگوی ساخت این بنا همچون آرامگاه‌های عصر صفوی است.
معبد داش کسن: معبد داش‌کسن از باارزش‌ترین نمونه‌های معماری صخره‌ای است. این معبد طرحی از اژدها دارد و به همین دلیل برخی آن را مشابه معبد چینی‌ها می‌دانند. معبد در حاشیه روستای ویر در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سلطانیه قرار دارد و یادگاری از دوره ایلخانیان است. این بنا به دو نقش برجسته اژدها و چند محراب اسلامی در دو سمت آن و به قرینه یکدیگر مزین است و نمونه مشابه دیگری از آن در ایران وجود ندارد. در حال حاضر آثار زیادی از شکل نخست این معبد باقی نمانده و براساس اظهار نظر باستان‌شناسان قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد و تنها در زمان ایلخانیان نقوشی از جمله اژدها بر آن اضافه شده است. این معبد مستطیلی شکل است و به‌واسطه حفاری در تپه ایجاد شده است.
چمن طبیعی سلطانیه: چمن طبیعی سلطانیه بخشی از فلات زنجان و ابهر را شامل می‌شود که وسعت آن تقریبا ۳۵ کیلومتر مربع به طول ۲۰ کیلومتر است. براساس یافته‌های زمین‌شناسان در عمق ۲۰ متری این محدوده خاک سفید قرار دارد که مانع از نفوذ آب به اعماق زمین می‌شود و در نتیجه، عمل آبیاری چمن به گونه‌ای طبیعی و پیوسته انجام می‌شود. همین امر یکی از سرسبزترین و زیباترین چمن‌های طبیعی را ایجاد کرده است که طبیعت‌گردان بسیاری را به خود جذب می‌کند.
آرامگاه چلبی اوغلی: آرامگاه چلبی اوغلی یا شیخ براق در جنوب غرب شهر سلطانیه قرار دارد که براساس کتیبه‌های برجای مانده و همچنین سبک معماری و شیوه‌های تزیینی متعلق به شیخ براق بابا از بزرگان مسلک مولویه و از خاصان دربار سلطان محمد خدابنده در دوره ایلخانی است. این بنا که در میان محلیان به کلاه نمدی نیز شهرت دارد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستای تاریخی ویر: روستای تاریخی ویر در یک منطقه کوهپایه‌ای قرار دارد که از نظر آب و هوا و طبیعت بکر آن از مناطق مهم گردشگری استان زنجان محسوب می‌شود. آثار تاریخی بر جای مانده حاکی از آن است که این روستا در گذشته اهمیت و موقعیت درخور توجهی داشته است. معبد داش‌کسن نیز در نزدیکی این روستا واقع شده است.
ارگ سلطنتی: ارگ سلطنتی سلطانیه یا کهن‌دژ در وسط این شهر واقع شده که از دو بخش خندق و حصار تشکیل شده است. این قلعه که حدودا ۱۰ هکتار وسعت دارد، آثار ارزشمندی از معماری و شهرسازی دوران مغول را در خود جای داده است. جالب‌ترین عنصر شهری ارگ سلطانیه، مجموعه معروف به ابواب البّر است. این مجموعه شامل مدرسه، دارالشفا، دارالضیافه، دارالسیاده، خانقاه، دارالکتب، بیت القانون، دیوان‌خانه‌ای به نام کریاس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتی با موقوفات بسیار که دارای مدیریت خاصی بوده و خواجه رشیدالدین مدیریت مجموعه را در اختیار داشته است.
حمام سالار: حمام سالار از آثار باقی مانده از دوران قاجار است که کاملا زیر زمین ساخته شده که شامل گرمخانه، میاندر، سربینه، تون و خزینه است. سیف علی‌خان کلانتری معروف به سالار خان در سال ۱۲۹۳ این حمام را احداث کرد. به تازگی این حمام تغییر کاربری داده است و از آن به‌عنوان سفره‌خانه سنتی استفاده می‌شود.
چشمه شاه بلاغی: چشمه شاه بلاغی یا چشمه شاه در جنوب غربی سلطانیه واقع شده است که از مهم‌ترین جا‌های دیدنی سلطانیه محسوب می‌شود. این چشمه در ضلع غربی کوه دولیخان داغی قرار گرفته و آب فراوان، زلال و دایمی از آن جاری است. این چشمه بر گنبد سلطانیه مشرف است و در کنار آن امکانات رفاهی برای گردشگران تهیه شده است.
موزه باستان شناسی گنبد سلطانیه: موزه باستان‌شناسی گنبد سلطانیه در جنوب غربی کهن‌دژ قرار دارد که اشیای یافت شده همچون کاشی‌ها، سفال‌ها و سکه‌های مسی و نقره‌ای مربوط به دوره ایلخانی و ... در آن نمایش داده می‌شود.
بازارچه صنایع دستی: بازارچه صنایع دستی گنبد سلطانیه یکی از بزرگترین بازارچه‌های صنایع دستی است که در جوار گنبد سلطانیه قرار دارد. این بازارچه شامل ۲۵ غرفه از صنایع دستی مختلف استان از جمله چاقو، چرم، جاجیم، میناکاری، ملیله، حکاکی روی مس، ظروف مسی، چاروق و ... است.
......................................
آرشیو
