گُنبَدِ کاووس یا گنبد قابوس مرکز شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان ایران است که جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، در حدود ۱۵۵۹۱۰ نفر بوده‌است. این شهر به خاطر دارا بودن بلندترین برج آجری دنیا با همین نام که در قرن یازدهم میلادی بنا شده‌است، معروف است. این شهر در سدهٔ اخیر مرکز ترکمن‌صحرا محسوب شده‌است.
در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران کهن، شهری به نام هیرکان و سپس گرگان «جرجان» قرار داشته که به دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بوده‌است. در دوران رضاشاه پهلوی در کنار خرابه‌های گرگان باستان شهری جدید، با قواعد مدرن شهرسازی بنا شد که گنبد کاووس نام گرفت. در طول دوران‌های متمادی، هنگام حکمرانی سلسله آل زیار این شهر پایتخت ایران بوده‌است. از جمله علما و دانشمندانی که در این‌جا بودند می‌توان به شاعر ترکمن مختومقلی فراغی و شیخ فخرالدین اسعد گرگانی (سراینده ویس ورامین) و ابوعلی سینا دانشمند و فیلسوف و پزشک ایرانی که مدت‌ها در آنجا ماند، اشاره کرد. همچنین دولت مردانی چون امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن سکندربن وشمگیر با کتاب معروف قابوس نامه که برای فرزندش گیلان شاه نگاشت و از بین علمای دینی عصر حاضر می‌توان به اولین برپاکنندهٔ نماز عیدین و نماز جمعه سید نظر آخوند یلمه از دانش آموختگان بخارای شریف و خیوه نام برد درگذشت وی در سال ۱۳۳۱ رخ داد. از آن دوران برج آجری قابوس که احتمالاً مدفن سلطان آل زیاری، قابوس بن وشمگیر است که قدیمی‌ترین برج مقبره سبک رازی بوده و ارتفاع آن به ۶۰ متر می‌رسد و بین سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۰۷ میلادی بنا شده‌است. شهر گنبد قابوس بعدها پس از جرجان به وجود آمد و جزو ناحیه گرگان قدیم محسوب می‌شد، این شهر در گذشته مرکز «ترکمن صحرا» بود، بعد از دورانی به دلیل زلزله شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن ایرانی و جهانی بود با خاک یکسان شده و در اثر حملات مغول و سپس تیمور، رو به ویرانی نهاد و بعدها کم‌کم «قابوس فعلی» در نزدیکیِ «شهر قبلی» روبه ترقی و توسعه نهاد و بعدها بقایای آن (شهر قبلی) در قسمت شرقیِ شهر گنبد قابوس کشف شد.
شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی به دستور رضاشاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافته‌است) نهادند. نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد. میانگین سالانه دمای هوا در گنبد کاووس ۱۸/۶ درجه سانتی گراد است. میانگین حداکثر سالانه دمای هوا ۲۴/۵ و میانگین حداقل سالانه آن ۱۲/۷ درجه می‌باشد. اختلاف حداکثر و حداقل دمای سالانه ۱۱/۸ درجه است. میانگین دما در سردترین ماه یعنی ژوئن ۸/۱ درجه و در گرمترین ماه یعنی اوت ۲۹/۹ درجه سانتیگراد می‌باشد. میانگین سالانه رطوبت نسبی هوا در گنبد کاووس ۶۵ درصد می‌باشد. مرطوب‌ترین ماه درگنبد کاووس ماه ژانویه با ۷۵ درصد و خشک‌ترین ماه آن ژوئن با۵۴ درصد رطوبت نسبی است.
مردم گنبدکاووس اکثراً ترکمن هستند. اگرچه سرشماری رسمی در این باره انجام نشده‌است. با این وجود دیگر اقوام مانند طبری‌ها (مانند کتولی‌ها، استرآبادی‌ها و مازندرانی‌ها)، فارسی‌زبانان (مانند سمنانی‌ها، سیستانی‌ها و خراسانی‌ها)، آذربایجانی‌ها، بلوچها و قزاق‌ها نیز در این شهر زندگی می‌کنند. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۵۱٬۹۱۰ نفر (در ۴۴٬۷۳۱ خانوار) بوده‌است.
گنبدکاووس دارای آب و هوای نه چندان مساعد و خاکی حاصل‌خیز به‌خصوص خاک‌های جلگه‌ای لس است. آب کشاورزی از رودها و چاه‌ها فراهم می‌شود و محصولات کشاورزی عبارتند از: گندم، جو، برنج، بنشن، و مرکبات. این شهرستان همچنین غلات تولیدی را به تهران و شهرهای بزرگ دیگر صادر می‌کند. گنبدکاووس دارای باغ‌های زیتون فراوان است.
درگنبدکاووس یک مجموعه مجتمع سوارکاری وجود دارد. این مجموعه در زمان احداث، به عنوان زیباترین مجموعه سوارکاری خاورمیانه شناخته می‌شد. مسابقات اسبدوانی کورس بهاره و پاییزه ایران در آن انجام می‌گردد که شرکت‌کننده‌های زیادی از سراسر ایران و کشورهای دیگر به این شهر می‌آیند. نئوپان گنبد از تیم‌های قدیمی والیبال ایران در این شهر قرار دارد و تعدادی از والیبالیست‌های این شهر به تیم ملی والیبال ایران راه یافته‌اند و بعدها این تیم به نام جواهری گنبد و هاوش گنبد تغییر نام داد و در سال ۱۳۹۱ تیم جواهری گنبد نیز به آن اضافه گردید. بازیکنان این شهر به ویژه در والیبال ساحلی بسیار مطرح‌اند.
گنبد کاووس دارای مناطق گردشگری و تاریخی بسیاری از جمله زندان گنبد[[برج گنبد ، امامزاده یحیی بن زید، دریاچه مصنوعی گنبد کاووس، موج‌های آبی ناتمام، پارک توریستی الغدیر، بازار بزرگ روس‌ها، مجتمع سوارکاری گنبد کاووس، شهر تاریخی جرجان، سد گلستان ۱ و ۲، و سه تالاب آلماگل، آجی‌گل و آلاگل در نزدیکی بازارچه و در جوار گمرک قرار دارد، مسافرین محترم می‌توانند ضمن صید ماهی از تالاب‌ها (در صورت ممنوعه نبودن فصلی) و خرید از بازارچه از هتل و رستوران مستقر در آن محل نیز برای بیتوته و اسکان موقت استفاده نمایند. برج گنبد قابوس این میراث ماندگار ایران، یکشنبه شب (۱۹ شهریور ۱۳۹۱) در مراسمی با حضور رئیس‌جمهور وقت (محمود احمدی‌نژاد) در فهرست آثار یونسکو قرار گرفت و ثبت جهانی شد.
شهرستان گنبدکاووس با مساحت 2059 هکتار در بخش شرقی استان گلستان واقع شده از طرف شمال به جمهوری ترکمنستان، از طرف غرب به شهرستانهای علی آباد، آق قلا و گرگان، از طرف شرق به شهرستان های کلاله و کوهستانی و جلگه ای تشکیل شده، حد فاصل بین گرگان رود و نوار مرزی ترکمنستان که در بخش داشلی برون قرار گرفته ، مناطق استپی وسیعی را در بر دارد. این مناطق، مهمترین مراتع قشلاقی اند. آب و هوای این شهرستان در ارتفاعات آزادشهر و رامیان، معتدل و کوهستانی بوده و در شمال گرگانرود به سوی مرز ترکمنستان به آب و هوای نیمه بیابانی معتدل و نیمه خشک تبدیل می شود.میزان بارندگی آن هم از جنوب به شمال و از شرق به غرب کاهش می یابد. جمعیت 294637 نفری شهرستان گنبدکاووس را ترکمن ها، مهاجران ترکی آذری و اقوامی از خراسان ،سمنان و سیستان و بلوچستان و ... تشکیل می دهند.پایۀ اقتصادی این شهرستان کشاورزی بوده و از محصولات عمدۀ آن ،گندم ،جو، پنبه و دانه های روغنی است. دامداری و صنایع وابسته به کشاورزی نیز در ان رواج دارند. از صنایع دستی هم قالی، قالیچه و قارچین شهرستان گنبد به ویژه فرش های سرخ رنگ و مرغوب ترکمن که مظهر پایداری این قوم است، دارای شهرتند، پرورش اسب هم در منطقه رایج بوده و اسب ترکمن از معروفیت جهانی برخوردار است. همچنین کارخانه هایی مانند آرد، روغن، پنبه پاک کنی، کنسرو، کمپوت، نئوپان و .. در این شهرستان فعالند.
درباره نامگذاری این شهر باید گفت که نام آن از قابوس ابن وشمگیر گرفته شده است. قابوس یکی از حاکمان ال زیار بود مرکز حکومتش را در شهر جرجان قدیم یعنی همین گنبدکاووس فعلی قرار داد. گرگان قدیم بر اثر هجوم مغول و تیموریان از بین رفت و در ان شهر جدیدی بنا شد که در سال 1361 هجری شمسی گنبدکاووس نام گرفت. نقشۀ اصلی این شهر را کارشناسان آلمانی در زمان پهلوی اول مطابق اصول شهرسازی آن زمان طراحی کردند از همین رو خیابان هایش متقاطع بودو فاقد معابر کم عرض است.
جاذبه های گنبدکاووس
گنبد قابوس: در نزدیکی باغ ملی شهر گنبد کاووس که سربازخانه قابوس وشمگیر قرار داشته، بر روی تپه مصنوعی به ارتفاع ۱۵ متر از زمین‌های اطراف، برجی بسیار زیبا و باشکوه قرار دارد، که هر بیننده محو تماشای آن می‌شود. گنبد قابوس یا میل گنبد که بلندترین برج تمام آجری جهان به شمار می آید، مقبره قابوس پسر وشمگیر شمس‌المعالی است و به سرپرستی خود او بنا شده است. این برج از سطح تپه ۵۰ متر ارتفاع دارد که ۳۲ متر آن از پای برج تا قاعده بالای هرم ناقص است و از آغاز مخروط تا نوک آن ۱۸ متر است. آجرهایی که در آن برج به کار رفته از خاک گلشن است که خاک ساروجی است و این خاک را در زمان ساخت برج با اسب از دامنه کوه مینودشت آوردند. این بنا در سال ۳۹۷ قمری ساخته شده و معماران زبردست و کارگران برای ساختن این برج ده ضلعی پنج سال کار کردند. روزنه کوچکی در سقف بنا و رو به شرق ساخته‌شده که به نظر می‌رسد باز گذاشتن روزنه و به‌خصوص زینت دادن به آن بی‌ارتباط با عادات چندین هزار ساله چادرنشینان نباشد که همیشه منفذ چادرهایشان را رو به آفتاب قرار می‌دادند تا نخستین پرتو آفتاب در هر بامداد به پیکر قابوس بتابد.
سد گلستان: سد گلستان در شهرستان گنبد کاووس در حدود ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر گنبد کاووس بر رودخانه گرگان رود احداث شده است. سد گلستان از نوع سدهای خاکی همگن است و شاخه اصلی آن از ارتفاعات کوه‌های شرق استان سرچشمه می‌گیرد.
تالاب آلماگل: تالاب آلماگل در حدود ۵۵ کیلومتری شمال شهرستان گنبد کاووس و در ضلع شمالی جاده گرگان به اینچه برون واقع شده است و در شمال روستای تنگلی و با فاصله بسیار کمی از مرز ایران و ترکمنستان قرار گرفته است. تالاب آلماگل ۲۰۷ هکتار مساحت دارد و عمق آن از ۱ تا ۳ متر در نقاط مختلف، متغیر است. تالاب آلماگل در زبان محلی به معنی دریاچه سیب است. این تالاب بین‌المللی با حجم آب ۵ میلیون متر مکعب، در شمال تالاب آجی گل قرار دارد. این تالاب تقریباً به شکل چهارگوش است و ارتفاع آن از سطح دریاهای آزاد منفی ۴ متر است. آلماگل دریاچه‌ای غنی از مواد مغذی است که شوری آب آن کمتر از دو تالاب آلاگل و آجی گل است. حاشیه تالاب آلماگل را پوشش نی فرا گرفته است و ضلع جنوبی و مسیر کانال ورودی آب به تالاب را جنگل‌های گز پوشانده است. آب این تالاب به علت نزدیکی به رودخانه اترک، شیرین‌تر است.
مجتمع سواركاری گنبد کاووس: مجتمع سواركاری گنبد کاووس در شمال شرقی شهر و در بلوار معلم واقع است. این مجموعه دارای ۱۲۰ هکتار زمین کشاورزی، پارکینگ، فضای سبز، پیست اسبدوانی به مساحت تقریبی ۳۰ هکتار، سوئیت، ویلا، استبل (اسطبل) زمستانه و تابستانه، جایگاه مسابقات و استخر شنا است. مسابقه‌های اسبدوانی در فصل‌های بهار و پاییز برگزار می‌شود و دوستداران بسیاری را از گوشه و کنار کشور به خود جذب می‌کند.
تالاب آجی گل: تالاب آجی گل در شمال شهرستان گنبد کاووس و در جنوب روستای تنگلی واقع شده است. مساحت آن حدود ۳۶۰ هکتار است. عمق این تالاب از ۱ تا ۵ متر در نقاط مختلف متغیر است. تالاب بین‌المللی آجی گل با مساحت ۳۲۰ هکتار و حجم آب ۷/۲ میلیون متر مکعب، در حدفاصل دو تالاب آلماگل و آلاگل قرار دارد. مسیر دسترسی به این تالاب‌ها از شهر گرگان به سمت آق قلا و اینچه برون است. برای رسیدن به این تالاب‌ها باید مسیر ۸۰ کیلومتری را از شهر گنبد کاووس تا بخش مرزی داشلی برون طی کرد. تالاب آجی گل همچنین در شمال شوره زار آلاگل و در فاصله ۲ کیلومتری شرق دریاچه شور قرار دارد و ارتفاع آن از سطح آب‌های آزاد، منفی چهار متر است.
تالاب آلاگل: تالاب آلاگل در ۶۰ کیلومتری شمال گنبد کاووس و در شرق جاده آق قلا به اینچه برون واقع شده است. نشانی دیگر این تالاب در غرب جاده آق قلا – تنگلی، اینچه برون و در ۱۰ کیلومتری جنوب غربی جاده تنگلی به اینچه برون و در غرب شوره زار بزرگ آلاگل است. مساحت آن در زمان پرآبی به ۲۵۰۰ هکتار و عمق آن به ۲/۵ متر می‌رسد که با وجود نوسان سطح آب در سال‌های خشک، این تالاب کاملا خشک نمی‌شود. آب تالاب آلاگل همانند تالاب‌های آجی‌گل و آلما گل از رودخانه مرزی اترک و زهکشی‌های طبیعی نهرهای شور به نام‌های سامان و شورجه تأمین می‌شود. برخی از نقاط پیرامونی تالاب با نی، جگن و درختچه‌های گز پوشیده شده و بستر آن را در اکثر نقاط، پوشش سبزی از جلبک به طور یکنواخت در بر گرفته است. هر ساله در فصل مهاجرت، هزاران پرنده به تالاب آلاگل و دیگر تالاب‌های استان آمده و انواع قو، فلامینگو، اردک، پرستوی دریایی، چنگر، غاز، سلیم، کاکائی، بالکان، آبچلیک و غیره را می‌توان در آنجا مشاهده کرد.
روستای هیوه چی بالا: روستای هیوه چی بالا در فاصله ۱۷ کیلومتری در سمت جنوب غربی گنبد کاووس و در مسیر جاده گنبد به آق قلا قرار دارد. طبیعت زیبای این روستا توجه مسافران را به خود جلب می‌کند.
امامزاده یحیی بن زید: این بنا محل دفن نوه یکی از امامان شیعه است. بنای امامزاده در سال ۷۳۸ میلادی ساخته شده است و بارها بازسازی و مرمت شده است. امامزاده یحیی بن زید یكی از معروفترین بقاع متبركه استان گلستان است. علاقمندان و زائرین بیشماری همه روزه از نقاط دور و نزدیک به زیارت آن مشرف می شوند. به همین دلیل، در اكثر ساعات روز همواره دارای زائر می باشد.
روستای آق بند: روستای آق بند در ۵۹ کیلومتری شمال گنبدکاووس واقع شده و از توابع بخش داشلی برون دهستان اترک است. نزدیکترین روستا به آق‌بند، روستاهای نارلی‌داغ و اوچ‌قویی است که جزو همسایگان شمالی می‌باشند. روستا در داخل دره قرار دارد و اطراف روستا را تپه‌های خاکی فرا گرفته‌اند که در طبیعت زیبای بهاری چوپانان دامهای خود را در آن می‌چرانند. شغل مردم روستا کشاورزی و دامداری است. کشاورزان بیشتر به کشت گندم، جو و هندوانه می‌پردازند و کشت خربزه برای مصرف خود کشاورزان است و دامداران به پرورش دامهایی چون گوسفند، بز، گاو اشتغال دارند. زنان و دختران روستا علاوه بر کمک در کارهای دامداری و کشاورزی، در صنعت بافت قالی و قالیچه و پشتی ترکمنی (قارچین) مشغول هستند. نام روستا از معدن صدفی که در شمال روستا همچون کمربندی نمایان است گرفته شده است.معدن صدف آق بند: معدن لوما شل ( Lumachelle ) در شمال وشمال شرق شهرستان گنبد کاووس در حوزه ای به وسعت ۳۰۰ کیلومتر مربع گسترده است
......................................
آرشیو
