شهر گُرگان تلفظ راهنما·اطلاعات(شهرستان گرگان) مرکز استان گلستان و در جانب شرقی شمال کشور ایران است. گرگان کنونی تا سال ۱۳۱۶ «اَستَرآباد» یا «اِستارباد» نام داشت.گرگان قدیمی که به عربی جرجان خوانده می‌شد شهری آباد و مهم بود که در نزدیکی گنبد کاووس امروزی قرار داشته و اینک ویرانه‌های آن در حوالی امامزاده یحیی بن زید قرار دارد. نام فعلی گرگان که جایگزین نام کهنش، استرآباد شده، در واقع، برگرفته از (جرجان) و گرگان قدیم از شهریور ۱۳۱۶ برای این شهر استفاده شد. شهر گرگان و منطقه پیرامونش که از نیمه سال ۱۳۷۶ خورشیدی به صورت رسمی به استان گلستان موسوم شده، از یکم دی ماه ۱۳۱۱ خورشیدی تاکنون به نام گرگان و دشت شهرت داشته‌است.
تغییر نام استراباد به دستور رضاشاه پهلوی در سفری که در سال ۱۳۰۵ به منطقه مازندران و گرگان داشت، انجام شد، طبق سفرنامه سپهبد فرجالله بهرامی رضاشاه بعد از دیدار از برج تاریخی گنبد قابوس بن وشمگیر میگوید: «چون «گرگان» نام تاریخی و اسم قدیم این ناحیه است، امر دادم به هیئت دولت ابلاغ نمایند، که «استرآباد» را بعدازاین، به‌نام قدیمی و تاریخی این ناحیه «گرگان» بنامند، زیرا مدت‌هاست که این اسم، از این دشت و ناحیه، منتزع و متروک مانده است». هرچند اولین بار این اتفاق در سال ۱۳۱۱ رخ داد. در فرمانی به تاریخ اول دی ماه که در روزنامه اطلاعات هم آمده نام منطقه استرآباد و صحرا به گرگان و دشت تغییر داده شد. در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ با تصویبیه فرهنگستان نام شهر استراباد به گرگان تغییر یافت. نام گرگان به شهر باستانی ویران شده گرگان تعلق داشت که در سه کیلومتری مغرب شهر گنبد کاووس قرار دارد.
گرگان از شهرهای شمالی ایران است، آب و هوای معتدل دارد. هرچند تابستان‌های آن نسبتاً گرم و شرجی است. اقلیم منطقه بسیار گوناگون و متنوع است و کوه، جنگل و چمنزار، جلگه و دشت، بیابان و شوره‌زار، دریا و خلیج، رودخانه و تالاب و زمین کشاورزی را شامل می‌شود. گرگان دارای سه منطقهٔ شهرداری می‌باشد. شهرداری مرکزی که در مرکز شهر گرگان؛ شهرداری منطقهٔ یک در خیابان مصطفی خمینی (کوی علی‌محمدی)، منطقهٔ دو در در بلوار قدس (خیابان چاله‌باغ) و منطقهٔ سه که در خیابان رجایی واقع شده‌اند.
باور اغلب پژوهشگران بر این است که واژهٔ استرآباد از دو لفظ «استر» و «آباد» تشکیل شده. استر یا استار در زبان مازندرانی به معنای ستاره است؛ در حالی که همین واژه در زبان فارسی معنای الاغ می‌دهد. به گفته برخی مورخان در زمان زردشت که ایرانیان ستاره‌ها را مظهر نور مقدس می‌دانسته‌اند، این شهر را بنا کرده و به نام شهر ستاره‌ها نامیدند. همچنین نام این شهر را برگرفته از نام استر همسر یهودی خشایارشا می‌دانند. خواجه ابوالحسن بیهقی در تاریخ خود از این شهر به لفظ استارباد (estarbad) یاد کرده‌است چنان‌که نام کتاب معروف دکتر منوچهر ستوده یعنی «از آستارا تا استارباد» برگرفته از همین نوشتار بیهقی است.
در زبان پهلوی منطقهٔ گرگان را وُرکان یا وِهرکانه و در زبان یونانی هیرکانیا (Hyrcania) و در زبان عربی جُرجان می‌گفتند. گرگان از مهم‌ترین منطقه‌ها در زمینه پژوهش‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی است. در کتاب مقدس وندیداد اوستا گرگان به عنوان نهمین سرزمین مقدس که اهورامزدا آفریده، ذکر شده‌است. البته در این نوشتار منظور از نام گرگان همان شهر تاریخی و باستانی جرجان مخروبه است که در نزدیکی گنبدکاووس قرار دارد. آثار بدست آمده از تورنگ‌تپه (۱۹ کیلومتری شرق گرگان فعلی) و شاه تپه (۱۶ کیلومتری غرب گرگان فعلی) نشان از حضور و توقف انسان در حدود ۵۰۰۰ سال قبل و در دوره نوسنگی دارد.
نخستین کاوش‌ها در حدود سال ۱۸۴۱ (میلادی) در زیر تپه‌ای مصنوعی در نزدیک شهر گرگان انجام شد که خزانهٔ معروف استرآباد در آن کشف گردید. کارشناسان برخی از اشیای موجود در آن خزانه را که شباهت بسیار با کشفیات تپه حصار دامغان داشته متعلق به هزارهٔ سوم پیش از میلاد و (نزدیک به ۵ هزار سال پیش) دانسته‌اند.
در پایان سدهٔ ۱۹ در محلی به نام خرگوش‌تپه در نزدیکی گرگان امروز (در قسمت شمال شهر) نیز پژوهش‌هایی انجام شد، و در سال ۱۹۳۱ یک گروه آمریکایی از دانشگاه پنسیلوانیا به روستای معروف تورنگ‌تپه در ۲۰ کیلومتری شرق گرگان رفته و به کاوش و بررسی پرداختند و آثاری ارزشمند از تمدن کهن در این منطقه یافتند. ۲ سال پس از این در سال ۱۹۳۳، یک گروه باستان‌شناسی سوئدی به منطقهٔ گرگان آمدند و پس از مطالعهٔ حوزه رودخانهٔ قره‌سو یا سیاه‌آب در شمال گرگان اعلام کردند که بیش از ۳۰۰ تپهٔ تاریخی در این منطقه وجود دارد که یکی از آن‌ها شاه‌تپه بزرگ یا اسلام‌تپه است که در ۱۵ کیلومتری شمال غربی گرگان قرار دارد. در دورهٔ ساسانیان دیوار تدافعی بزرگی در این منطقه به نام دیوار بزرگ گرگان ساخته شد که توسط باستان‌شناسان انگلیسی به مار سرخ شهرت یافته‌است. این دیوار بزرگ در سدهٔ ۵ میلادی تکمیل شد و بیانگر صنعت پیشرفته تدافعی آن دوران است.
جمعیت این شهر بنابر سرشماری ۱۳۹۵، ۳۵۰٬۶۷۶ نفر بوده‌است. گرگان طی دوره‌های باستانی بیشتر به عنوان شهرستانی در ایالت پارت به‌شمار می‌آمد و بعدها بخشی از طبرستان شمرده می‌شد. شهر گرگان کهن (در نزدیکی گنبد کاووس امروزی) در زمان حملهٔ مغول ویران شد و مرکز منطقهٔ گرگان به شهر استرآباد منتقل شد. محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری در کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم آورده است: لِسانٌ قومِس و جُرجان مُتَقارِبانِ یَستَمِعونَ اِلها یَقولونَ هاده و هاکِن و لهٌ حَلاوَةٌ و لِسانُ اَهلِ طبرستانَ مُقارِبٌ لَها الّی فی عَجَلِهِ یعنی زبان کومش و گرگان بهم نزدیک است و می گویند هاده و هاکِن [«بِده» و «بِکُن»] و آن را حلاوتیست و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است تفاوت ندارد مگر در شتاب. مردم گرگان از نظر آداب و رسوم و سنن و بویژه زبان در پیوند با استان همجوار مازندران هستند. اگر بخواهیم دربارهٔ فرهنگ عامه شهر گرگان کار و بررسی کنیم ناگزیریم آن را با فرهنگ عامه طبری (طبرستان یا استان مازندران) در نظر بگیریم که نسخه اصلی آن در طبرستان بوده و فرهنگ عامه گرگان یک برداشتی از فرهنگ طبرستان می‌باشد که در بخش‌هایی با فرهنگ خراسان آمیخته شده و اقوامی که به گرگان مهاجرت کرده‌اند مسلماً تأثیر و تأثراتی داشته‌اند، اما آن چیزی که غالب هست و در یک نگاه می‌شود دریافت اینست اکه زبان گرگان کاملاً تحت تأثیر زبان طبری می‌باشد. دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را همان طبری می‌داند. لغت‌نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را نزدیک به زبان مازندرانی و گویش‌های سمنانی دانسته و تصریح کرده‌است که هنوز هم در روستاهای اطراف گرگان گویشوران زبان مازندرانی زندگی می‌کنند. هرچند که زبان مازندرانی خود از دیدگاه تاریخی به همراه چند زبان دیگر، گویشی وابسته به زبان پارتی (زبان پهلوی اشکانی) می‌باشد. مجققین مرکز مطالعات فرهنگ عامه بنیادنیمروز در گرگان با این باور هم راستا هستند وباورمند هستند که جرجان شهریست در نزدیکی گنبد کاووس فعلی وگرگان همان استراباد می‌باشد
نمونه‌هایی از گویش قدیم گرگانی در نوشتارهای فرقهٔ حروفیه به‌جا مانده‌است. در سدهٔ دهم میلادی که منطقه گرگان از مراکز بازرگانی و فرهنگی منطقه شد نفوذ زبان فارسی به‌ویژه از سوی خراسان در گرگان افزایش یافت و در همین سده در شهر گرگان (نزدیک گنبد کاووس امروزی) زبان پارسی جای گویش گرگانی را گرفت. استرآباد زبان گرگانی را حفظ کرد تا اینکه در دورهٔ بین سده‌های ۱۵ تا پیش از آغاز سدهٔ ۱۹ میلادی این زبان در این منطقه به‌طور کل منقرض شد و جای خود را در استرآباد و پیرامون نیز به فارسی و در بخشی از گنبد کاووس و ترکمن‌صحرا به ترکمنی داد.
اکثریت جمعیت شهر گرگان به زبان طبری گرگانی و فارسی گرگانی سخن می‌گویند. کتاب اوسانه زندگی با گویش گرگانی نوشته شده‌است. شماری از قزاق‌ها در فاصله سال‌های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۱ از شوروی به ایران مهاجرت کرده و در شهرهای گنبد، بندرترکمن و گرگان مستقر شدند و در هر سه شهر محل سکونت آن‌ها قزاق‌محله نام گرفت. بعضی از قزاق‌های استان گلستان هنگام تشکیل کشور قزاقستان، در دههٔ ۱۳۷۰ به آن کشور بازگشته‌اند.
گویش طبری استرآبادی یا طبری گرگانی لهجه ای از زبان مازندرانی است که در شهرستان گرگان گویش می‌شود. زبان طبری استرابادی زبان بومیان آبادی‌های دهستان استرآباد جنوبی، دهستان انجیرآب، دهستان روشن آباد و همچنین زبان بخش عمده ای از مردم گرگان است. همچنین زبان طبری کتولی که زبان بومیان شهرستان علی‌آباد کتول هست به همراه زبان طبری استرابادی در آبادی‌های دهستان استرآباد شمالی و دهستان قرق رایج هست. زیارت، اصفهان‌کلاته، حیدرآباد، لمسک، زنگیان و کلاجان قاجار نمونه ای از آبادی‌های طبری زبان شهرستان گرگان هستند.
گویش گرگانی یا گویش استرآبادی یکی از گویش‌های ایرانی که در شهر گرگان یا استراباد بدان صحبت می‌شده‌است. ابوعبدالله مقدسی میگوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتیست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است». دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را همان زبان مازندرانی یا گویشی بسیار نزدیک به آن می‌داند. لغت‌نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را نزدیک به زبان مازندرانی و گویش‌های سمنانی دانسته و تصریح کرده‌است که هنوز هم در گرگان و روستاهای اطراف گرگان گویشوران زبان مازندرانی زندگی می‌کنند. به نظر میرسد گویش گرگانی در جرجان قدیم (شهری در نزدیکی گنبد) گویش میشده است و در استرآباد (گرگان فعلی) گویش استرآبادی گویش میشده که هردو گویش به زبان مازندرانی شباهت داشتند و چند قرن پیش منقرض شده اند.
مردم بومی شهرستان گرگان به چهار گویش طبری گرگانی، فارسی گرگانی، گویش زیارتی و گویش کتولی صحبت می کنند که سه گویش طبری گرگانی، گویش کتولی و گویش زیارتی زیرمجموعه زبان مازندرانی می باشد و گویش فارسی گرگانی زیر مجموعه گویش‌های فارسی-مازندرانی می باشد که تحت تاثیر زبان مازندرانی قرار دارد.
طبری گرگانی : این گویش در نواحی غربی گرگان صحبت می شود.
فارسی گرگانی : این گویش در نواحی شرقی گرگان صحبت می شود.
گویش زیارتی : این گویش در نواحی جنوبی گرگان صحبت می شود.
گویش کتولی : این گویش در نیمه شرقی گرگان به مرکزیت نوده ملک صحبت می شود.
استرآباد و گرگان دو شهر کاملاً مجزا بوده‌اند. شهر استرآباد بر جای گرگان امروزی و میان دو شهر جرجان و ساری قرار داشت. یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان مینویسد: استرآباد شهر بزرگ مشهوریست از اعمال طبرستان در میانه ساری و گرگان از اقلیم پنجم. ابوالفدا متوفی در سال ۷۳۲ قمری درباره استرآباد مینویسد: استرآباد میان ساری و جرجان است، تاریخی درباره آن نوشته‌اند، ابونعیم عبدالملک استرآبادی از سرشناسان آنجاست. از قول مهلبی در تقویم البلدان نیز آمده است: استرآباد بر حد طبرستان است و از آن تا آمل که مرکز طبرستان است ۳۹ فرسنگ است. همچنین به گفته مهلبی استرآباد بلده‌ایست از بلاد مازندران.استرآباد، نام شهری تاریخی است که در منطقه‌ای که اینک شهر گرگان قرار دارد واقع بوده‌است. از این شهر امروزه تنها تپه‌ای تاریخی درون شهر گرگان، به نام قلعه خندان که احتمالاً ارگ استرآباد در حدود ۳۰۰۰ سال پیش بوده باقی‌مانده و باقی قسمت‌های شهر در اثر سیلاب‌های مکرر و توسعهٔ گرگان در طول تاریخ به کلی از میان رفته‌است.
در دوره اسلامی استرآباد شهر مهمی بود. مقدسی میگوید: استرآباد شهری است که بیشتر مردمان آن ابریشم باف و در این کار ماهرند. دژ آن ویران و خندقش پر شده و جامع آن در بازار است
استرآباد در اولین حمله مغولان آسیب فراوانی دید و ویران گردید، اما در دوره استیلای مغولان مورد توجه قرار گرفت، بطوریکه حاکم‌نشین مازندران بود، گرچه حمدالله مستوفی براساس اطلاعات قدیمی جرجان را در دوره ایلخانی همچنان دارالملک مازندران ذکر می‌کند.
مؤلف کتاب تاریخ طبرستان میگوید: مساحت گرگان (جرجان) چهار فرسخ و موطن مرزبانان طبرستان بود. گرگین‌میلاد که در گرگان مقام داشت زیستش میسر نشد، لهذا آن شهر (جرجان) را خراب کرده در موضع معروف بعرق اسیران استرآباد را بنا نهاد و این شهری که الان هست بساخت و به مرور دهور عمارت آن مضاعف گشت. در این کتاب همچنین آمده‌است که بنای استرآباد را گرگین‌میلاد (بنا) نموده به این معنی که گرگین در سفری به همراهی بیژن به شهر ارمان (رامیان کنونی) برای کشتن گرازها رفت و در ارمان (Erman) از بیژن شجاعت‌های فوق‌العاده دید و بر او رشک برده، او را به عذر و مکر در بند مهر منیژه دختر افراسیاب و بالمال به چنگ افراسیاب سلطان توران انداخت، و بیژن بعد با زحمات پیران از قتل جسته در چاه گاه زنجیر و محبوس شد. گرگین‌میلاد به ایران مراجعت نمود و دروغی چند در فقدان بیژن به هم بیاراست، ولی مطلب معلوم شد. گودرزیان خواستند او را به قصاص بیژن بکشند و کیخسرو نگذاشت و گرگین را محبوس ساخت و پس از چندی به شفاعت رستم مستخلص شد و بعد از کوشش‌هایی چند سراغی از بیژن در ترکستان و حبسش فهمیده شد. رستم به لباس تاجران به سفر توران رفت، بیژن را خلاص نموده با منیژه به ایران آورد ولی گرگین همواره از گیو و گودرز بجهت مکر خایف (در هراس) بود.
در زمان قاجار ایران به ۴ ایالت و ۱۲ ولایت تقسیم شده بود و منطقه یا سرزمین استرآباد یکی از آن ولایات بود که به ۸ یا ۷٫۵ بلوک به نام‌های انزان، سدن رستاق، استراّباد، شاهکوین و ساور، دهات ملک، کتول، فندرسک و رامیان، و کوهسار تقسیم شده بود. هر یک از این بلوک‌ها را یک نایب‌الحکومه زیر نظر حکمران استرآباد، سردار رفیع یانسری که یکی از رجال حاکم در زمان قاجار بود اداره می‌کرد. استرآباد در این زمان پایگاه طایفهٔ قاجار نیز بود و دارای اهمیت مذهبی شد و دارالمؤمنین لقب گرفت. در اوایل سدهٔ بیستم میلادی گرگان دارای شمار زیادی مسجد، آرامگاه مذهبی و مدرسهٔ دینی بود. اهمیت استرآباد از لحاظ مرکزیت سیاسی و دینی باعث شد تا پیش از آغاز سدهٔ بیستم زبان گرگانی در آن به‌طور کل منقرض شده و جای خود را به فارسی بدهد.
تاریخ‌نویس نامدار، مقدسی، میگوید که استرآباد شهری است که بیشتر مردمان آن ابریشم‌بافند و در این کار چیره‌دست هستند. دژ آن ویران و خندقش پر شده و جامع آن در بازار است. استخری از آن نام برده و مؤلف حدودالعالم میگوید که مردمان این شهر دارای دو زبان هستند. حمدالله مستوفی آن را شهری دانسته که هوایش معتدل و محصولاتش را غلات و انگور و ابریشم می‌داند. آقا محمدخان قاجار در این شهر زاده شد. حتی خانهٔ تولد وی و اولین مکان حکومتی و دولتی وی هنوز موجود است. دیوار باروی شهر را نادرشاه افشار ویران کرد و آقا محمد خان بعداً آن را بازسازی نمود. در دوران میرزا تقی خان امیرکبیر، شهر بازسازی شد. ویرانه‌های شهر اصلی گرگان در نزدیکی گنبد کاووس امروزی قرار دارد. در زمان رضا شاه پهلوی نام کهن گرگان را برای شهر استرآباد برگزیدند. در ۱۷ فروردین ۱۳۲۳ شهر گرگان دچار زمین‌لرزه سختی شد و بیشتر بناهای آن شکست برداشت. از بناهای شهر قدیم گرگان بنای امامزاده نور واقع در کوی بازار نعلبندان و بنای مسجد گلشن در کوی در نو و چند تکیه در نقاط مختلف شهر است.
بافت تاریخی گرگان، با مساحتی بالغ بر ۱۵۰ هکتار سومین بافت با ارزش و دارای سبک معماری پس از یزد واصفهان است و وسیع‌ترین بافت تاریخی شمال ایران است. بافت تاریخی این شهر در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید که محدودهٔ آن منطبق بر محدودهٔ قاجاری شهر استرآباد است. شهر گرگان (استرآباد) در دوران قاجار ۶ محلهٔ بزرگ به نام‌های سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه‌گران، نعلبندان، سبزه‌مشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثل پاسرو، میرکریم، دوشنبه‌ای، شیرکش، باغشاه، دباغان، شاهزاده قاسم و… بوده‌اند.
این ۶ محله و محلات فرعی هنوز هم به همین نام‌ها وجود دارند و بیشتر مسجدها و تمام تکیه‌های قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل می‌دهند، همچنین قزاق‌محله که محل سکونت قزاق‌هاست جزو محله‌های قدیمی گرگان به‌شمار می‌آید؛ و به گفته مرکز مطالعات مردم‌شناسی بنیادنیمروز به نقل از اسدالله معطوفی تاریخ‌نگار برجسته گرگانی در گرگان محله‌ای بنام سیستان محله وجود داشته‌است که اکنون وجود خارجی ندارد.
بافت قدیم گرگان متشکل از پنج دروازه بوده‌است که این دروازه‌ها (محل تقاطع راه‌های مختلف بوده‌اند) می‌توانند علل و شیوه رشد شهر را نشان دهند، پنج دروازهٔ شهر عبارت بودند از دروازهٔ شرقی بطرف بسطام و خراسان، دروازه فوجرد یا سبزه مشهد که به طرف گرگان قدیم می‌رفته‌است، دروازهٔ جنوبی بنام چهل دختران که بطرف کوهستان می‌رفته و دروازه مازندران و دروازه دنکوان که در دروازهٔ پنجم رفت‌وآمدی صورت نمی‌گرفته‌است. بافت قدیم گرگان را مجموعه‌ای از محلات مسکونی و مراکز محلات تشکیل می‌دهد سیر تحول آنچه که در حال حاضر بافت گرگان نامیده می‌شود، حاکی از تجمع اولیهٔ سه محلهٔ اصلی سبزه مشهد، میدان و نعلبندان می‌باشد که به تدریج و تا به امروز در جهت‌های مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقی گسترش یافته‌اند. در هر سمت شهر محلهٔ شرقی کنار دروازه خراسان بوده‌است که هر سه محله با راه اصلی بهم متصل می‌شوند. بازار اصلی در محلهٔ شرقی بر مرکزیت آن محل می‌افزوده‌است (در گذر دوشنبه‌ای واقع در محلهٔ غربی و گذر چهارشنبه‌ای واقع درمحلهٔ شمالی احتمالاً بازارهای هفتگی وجود داشته‌است).
شکل‌گیری و تجمع فضاهای مسکونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یک محله با نام مشخص بیانگر علل و عواملی می‌باشد بعضی از این محله‌ها در روند تجمع افراد یک صنف شکل گرفته‌اند مانند محلهٔ نعلبندان یا دباغان، بخش دیگری از محله‌ها بخاطر همجواری با عناصر و فضاهای خاص نام آن را به خود گرفته‌اند مانند محله میدان یا سرچشمه. محلهٔ اصلی سبزه مشهد که در شمال و کنار دروازه گرگان قدیم قرار داشت شامل محلات فرعی تر: سرچشمه، سرپیر، چهارشنبه‌ای و دباغان می‌باشد این محله به دلیل به‌وجود مظهر قنات در محدودهٔ آن تأمین‌کنندهٔ آب ساکنین شهر بوده‌است عناصر مشخصی که در مرکز و محدوده این محله قرار دارند شامل: امامزاده نور، مصلی و چند تکیه می‌باشد.
محله اصلی میدان که در غرب وکنار دروازه مازندران قرار داشته‌است شامل محلات فرعی تر: دربنو، میر کریم، دوشنبه‌ای و دوچنار می‌باشد (محله دوچنار در حال حاضر وجود ندارد) در محله میدان یکی دیگر از بازارهای اصلی شهر وجود داشته‌است که با احداث خیابان‌های جدید بخشی از آن از بین رفته‌است و بخشی دیگر ان به صورت بازارچه‌ای فعال بکار خود ادامه می‌دهد. محلهٔ اصلی نعلبندان که در شرق شهر و کنار دروازه خراسان قرار داشت شامل محلات فرعی تر: میخچه گران، پاسرو، باغشاه و شیرکش می‌باشد قدمت دو محله باغشاه و شیرکش به اواخر دوره قاجار میرسد. بازار اصلی و مسجد جامع شهر در این محله قرار داشته و دارند.
هر کدام از محله‌های نام‌بردهٔ بالا علاوه بر بازار و بازارچه دارای مسجد یا تکیه، حمام، مدرسه و آب انبار اختصاصی نیز بوده‌اند که کم و بیش تا امروز شکل خود را حفظ کرده‌اند و به نظر میرسد که محله میدان قدیمی تر و مربوط به زمان‌های اولیه شکل‌گیری شهر باشد که بعد دو محلهٔ شمال و شمال شرقی در کنار آن به وجود آمده‌اند که باعث شده شهر بطرف شمال و شمال شرقی گسترش یابد ولی از طرف غرب به خاطر وجود خندق و بارو و از طرف جنوب بعلت وجود کوه‌ها و جنگلها رشد کمتری داشته‌است. این رشد باعث ایجاد محله‌های فرعی تر (شیرکش، پاسرو و میخچه‌گران در شرق و جنوب شرقی و محلات چهارشنبه‌ای، سیستان محله، سرپیر، دباغان در شمال شرقی و بلیس محله در شرق) شد و ادغام کلیهٔ محلات با هم بافت قدیم گرگان را تشکیل می‌دهد.
رشد اولی شهر در محدوده برج و باروی آن بود اما از سال ۱۲۹۰ خورشیدی به بعد رشد شهر بیشتر معطوف به جنوب و شرق شد و از سال ۱۳۱۷ به بعد نیز رشد شهر مجدداً در همان قسمت شرق و جنوب شرقی انجام شد اما در دههٔ ۱۳۴۰و ۱۳۵۰ خورشیدی روند رشد شهر دوباره تغییر نمود و شهر به صورت پراکنده و در تمام جبهه‌ها گسترش یافت که بیشتر در امتداد خیابان‌ها ایجاد شده بود. در دههٔ اخیر نیز شهر این الگوی رشد پراکنده در همهٔ جهت‌ها را دنبال کرده که بیشتر در کرانه‌های شمال شرقی و جنوب بوده‌است و بعلت وجود زمین‌های مرغوب کشاورزی در شمال و باغات و جنگلها در جنوب، این روند رشد نامناسبی را ایجاد نموده‌است.
در روزگار دودمان پهلوی نخستین خیابان مدرن شهر با نام خیابان پهلوی (امام خمینی فعلی) ساخته شد که با ایجاد آن محله‌های استرآباد به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شدند. بافت تاریخی گرگان، منحصر به فردترین بافت تاریخی شمال ایران در ۲۴ شهریور ماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی به عنوان چهل و یکمین اثر تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. یک سال پس از این، یعنی در سال ۱۳۱۱ ش به دستور رضاشاه ساخت دو خیابان شرقی-غربی یعنی شاهرود (بهشتی کنونی) و پهلوی (امام خمینی کنونی) و شمالی-جنوبی یعنی پهلوی‌دژ (شهدا) و کاخ (پاسداران کنونی) آغاز شد و در سال ۱۳۱۷ ش به پایان رسید.
با ورود اسلام و در سده‌های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان و استرآباد از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود. عنصرالمعالی کیکاوس (از واپسین امیران آل زیار و نگارندهٔ کتاب قابوسنامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهاده‌اند. ابولیث طبری گرگانی از شاعران قرن چهارم گرگان می باشد. در دانش پزشکی نیز این منطقه سهم عمده‌ای در جهان اسلام داشته‌است. ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسنده دائرةالمعارف ذخیرهٔ خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده‌اند. میرداماد و میرفندرسکی نیز از این منطقه برخاسته‌اند. نخستین چاپخانهٔ سربی در گرگان در ۱۳۰۷ تأسیس شد. هم‌اکنون هفته‌نامه‌های گلشن مهر، گلستان نو، همزیستی، سلیم، حریف، صحرا، ماهنامه خودآزما، مختومقلی فراغی و یاپراق ونیمروز در گرگان منتشر می‌شوند. نخستین کتابخانه‌های این منطقه متعلق به سدهٔ ۱۱ قمری است. کتابخانهٔ استرآباد در دورهٔ صفوی (سدهٔ ۱۱) کتابخانهٔ حسین اردبیلی‌نژاد استرآبادی نام داشته‌است. در دورهٔ قاجار هم در برخی مدارس و خانه‌های برخی از فضلا و ادیبان کتابخانه‌هایی وجود داشته‌است. وبنیاد فرهنگی هنری نیمروز یکی از معتبرترین تشکل‌های مردم نهاد فرهنگی شهرگرگان است که اگرچه کشوری کار می‌کند ولی مرکز اصلی اش در گرگان می‌باشد. نخستین کتابخانه عمومی شهر گرگان در ۱۳۳۹ خورشیدی و با هزینهٔ شهرداری شکل گرفت و در عمل از ۱۳۴۵–۱۳۴۶ با ۹۵۲ جلد کتاب، کار خود را آغاز کرد. این کتابخانه در سال ۱۳۵۸ به ساختمان کاخ موزه کنونی و سپس به ساختمان فعلی در پارک شهر منتقل و کتابخانهٔ عمومی شمارهٔ یک گرگان نامیده شد.
سوغات گرگان مثل دیگر شهرهای شمالی ایران از تنوع بسیاری برخوردار است. محبوب‌ترین سوغاتی‌های شهر گرگان، شیرینی‌های سنتی است که در کارگاه‌های شیرینی‌پزی و قنادی درست می‌شوند. همچنین بانوان گرگانی به مناسبت‌های مختلف، این شیرینی‌های فوق‌العاده را می‌پزند. نان زنجبیلی (لوزی)، نان خرمایی، حلوا اماج، سرغبیلی، نان شیرمال و نان پادرازی از جمله این شیرینی‌ها هستند.
نان زنجبیلی: نان زنجبیلی (زنجفیلی)، یکی از شیرینی‌های سنتی گرگان است که جایگاه خوبی در مهمانی‌های مردم این شهر دارد. نان زنجبیلی از آرد گندم، شکر، روغن و زنجبیل تهیه می‌شود و عموماً ازنظر شکل ظاهری لوزی است. ترکیب زنجبیل طعم عالی به این شیرینی می‌دهد. علاوه بر این، مصرف شیرینی زنجبیلی، به‌دلیل زنجبیل موجود خواص درمانی بسیاری دارد.
نان خرمایی: نان خرمایی، سوغات دیگر شهرهای ایران هم است؛ اما ازآنجاکه خیلی خوشمزه است و در هوای سرد باعث گرمی بدن می‌شود در گرگان هم از زمان‌های دور پخت میشده است.
حلوای اماج: حلوای اماج یا حلوای اماچ سوغات مخصوص شهر گرگان محسوب می‌شود که زنان هنرمند گرگانی باوجود سختی زیاد در تهیه آن، برای عید نوروز از قدیم‌الایام درست می‌کردند. حلوا اماج از آرد گندم، عسل، روغن، پودر پسته، بادام، هل و گلاب تهیه می‌شود.
سرغربیلی: سرغربیلی شیرینی سنتی دیگر، مخصوص شهر گرگان است. شاید تاکنون اسم آن را نشنیده باشید. مواد تشکیل‌دهنده آن اعم از آرد، مایه‌خمیر، پودر قند، شیر و شکر از مواد اصلی تهیه آن است.
نان پادرازی: نان پادرازی نوعی نان محبوب در بین مردم گرگان است. نان پادرازی بسیار نرم است و خوردن آن راحت است. مواد تهیه نان پادرازی روغن، آرد، گلاب و سیاه‌دانه است و به‌علت استفاده نشدن شکر در تهیه آن، برای افرادی که دیابت دارند مفید است.
صنایع‌دستی گرگان الهام گرفته ازآنچه است که طبیعت در اختیار مردم این منطقه گذاشته است. بخش بزرگی از صنایع‌دستی شهر گرگان مربوط به اقوام ترکمن است که نگاه هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند که هرکدام جلوه زیبایی رادارند. برای بازدید از صنایع‌دستی شهر گرگان می‌توانید به مجموعه خانه امیر لطیفی که امروزه بهعنوان موزه صنایع‌دستی گرگان ثبت‌شده است بروید و از دیدن این آثار هنری ساخته‌شده توسط هنرمندان گرگانی از زمان‌های دور لذت ببرید.
قالیچه ترکمن یکی از شاخص‌ترین صنایع‌دستی گلستان است که به‌دلیل سبک و ظاهر منحصربه‌فرد جایگاه ویژه‌ای دارد. بافت قالیچه ترکمن توسط، دار و به‌صورت افقی و فارسی باف انجام می‌شود؛ و طرح‌های آن به‌صورت اشکال هندسی الهام گرفته از زندگی ساده عشایر، باورها و سنتشان در دوران گذشته بوده است و طرح به کار رفته در هر طایفه و ایل با دیگری متفاوت است. همچنین در کنار قالیچه‌های زیبا، قالی و پشتی دست‌بافت اقوام ترکمن استان گلستان بی‌نظیر است. ابریشم‌بافی یکی از هنرهای سنتی مردم گرگان است که درگذشته رونق بیشتر داشته، به‌طوری که اغلب لباس‌های مردم این منطقه از ابریشم تهیه می‌شد مانند شال، روسری، روسری و لباس. امروزه بیشتر این لباس‌ها در مراسمات ویژه استفاده می‌شوند. همچنین لباس‌هایی مانند لباس قرمز کونیک که لباس سنتی ترکمن‌هاست از ابریشم تهیه می‌شود. یکی از مناطقی که همچنان به‌صورت سنتی به بافت پارچه مشغول هستند، مردم روستای کسر از توابع شهرستان کلاله است. یکی از هنرهای اصیل مردم گرگان و اقوام ترکمن ساخت زیورآلات زیبا است که درگذشته با نقره ساخته می‌شدند و برای زینت بخشیدن به آن از سنگ‌های قیمتی استفاده می‌کردند. این هنر ارزشمند از زمان‌های دور نسل به نسل گشته و به زمان حال رسیده است و در حال حاضر می‌توان زیورآلات زیبایی را دید که درگذر زمان با دیگر هنرها همچون حکاکی تلفیق‌شده و جلوه زیبایی پدید آمده است. طرح‌هایی که روی این زیورآلات زیبا دیده می‌شود بیشتر گل و گیاه و نقش‌های مختلفی است و به‌دلایل برخی اعتقادات خاص از طراحی موجود زنده خودداری می‌کنند. امروزه به‌جای نقره از برنج و ورشو هم استفاده می‌کنند که ارزش کمتری نسبت به نقره دارند و بعضی‌اوقات برای بالا بردن ارزش آن از ورق طلا یا آب‌طلا استفاده می‌کنند. زیورآلات تولیدشده ترکمن بیله زیک، گل‌آقا، سام سوله و گردنی هستند.
بخش مرکزی شهرستان گرگان:
دهستان‌ها: دهستان استرآباد جنوبی، دهستان انجیرآب، دهستان روشن آباد
شهرها: گرگان، جلین
بخش بهاران:
دهستان‌ها: دهستان استرآباد شمالی، دهستان قرق
شهر: سرخنکلاته
جاذبه های گرگان
کاخ موزه گرگان: کاخ موزه گرگان که با نام‌های کاخ سلطنتی گرگان یا کاخ اختصاصی گرگان نیز شناخته می‌شود، یکی از ۱۲ کاخ سلسله پهلوی در کشور و محل اقامت این خانواده در منطقه بوده است. این بنا در دوره پهلوی اول ساخته شد. کاخ موزه گرگان بهعنوان اولین موزه منطقه شمال، بیست و چهارمین موزه کشور و چهارمین موزه تخصصی باستان‌شناسی ایران شناخته می‌شود. رضاشاه در سال ۱۳۱۷، دستور ساخت این بنا را در کنار چندین بنای اداری دیگر صادر کرد. تندیس‌هایی از ۳۰ شخصیت برجسته استان گلستان به همراه آثار به جا مانده از دوران پهلوی برای نمایش عموم در این مکان نگهداری می‌شود. این اثر در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۳۶ به شمارهٔ ثبت ۱۵۳۸ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و بهعنوان یکی از مکان های دیدنی گرگان، میزبان گردشگران و بازدیدکنندگان است.
کاخ آقا محمدخان قاجار: کاخ آقا محمدخان قاجار یکی از آثار تاریخی بازمانده از قاجاریه و از جاهای دیدنی گرگان است. گرگان یا استرآباد قدیم خاستگاه اصلی قاجاریه بود. از این‌رو در زمان حکومت قاجاریه، بهعنوان یکی از شهرهای اصلی ایران، آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. گرگان علاوه بر اینکه یکی از مراکز قدرت قاجاریه محسوب می‌شد، دارای موقعیت استراتژیک تجاری نیز بود. دقت در تجارت و روابط اقتصادی خارجی دولت قاجاریه نشان می‌دهد که در این زمان، بیشترین روابط تجاری با روسیه بوده است. استرآباد بهعنوان شهر مرزی ایران، واسطه چنین ارتباطی بوده است. بنابراین طبیعی است که گرگان با داشتن چنین موقعیتی، یکی از شهرهای مهم ایران در دوره قاجار محسوب شده و آثار تاریخی بسیار در این شهر، نشان دهنده چنین موقعیتی است. کاخ آقا محمدخان گرگان یک مجموعه ساختمانی است و بخش‌های مختلفی دارد. این کاخ شامل عمارت کلاه‌فرنگی عباس‌خانی، ساختمان دارالعماره و دارالحکومه است. عمارت کلاه فرنگی کاخ در غرب محوطه مجموعه ساختمان، بوده و سرای پذیرایی حاکم استرآباد به حساب می‌آمد. عمارت دارالاماره و دارالحکومه آن که بسیار معروف بود نیز ساختمانی زیبا داشت که از سنگ بنا شده بود. ظاهر کاخ آقا محمدخان گرگان، ویژگی‌های دیگر کاخ‌های قجری را در خود داشته و شباهت زیاد آن به دیوانخانه ساری و تخت مرمر تهران کاملا مشخص است.
سرای باقری ها: سرای باقری‌‌ها که با نام خانه باقری نیز شناخته می‌شود، یکی از بناهای شاخص و مکان های دیدنی گرگان در بافت تاریخی شهر است و نمونه‌ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در شهر به‌شمار می‌رود. این مجموعه حد فاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیه جنوبی یکی از معابر اصلی و پرگذر بافت قدیم گرگان واقع است. خانه باقری با بیش از ۲۵۰۰ متر مربع وسعت، بزرگ‌ترین خانه بافت تاریخی گرگان و نیز بزرگ‌ترین خانه تاریخی شمال کشور به حساب می‌آید. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹، با شماره ثبت ۲۸۰۳ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و برخی از بخش‌های آن شامل شربت‌خانه، عکاسخانه، فروشگاه صنایع دستی و هتل بوتیک می‌شود.
خانه شیرنگی: خانه شیرنگی که با نام خانه شیرنگی‌ها نیز شناخته می‌شود، با قدمتی که به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد از جاهای دیدنی گرگان است و شامل دو طبقه با دو اتاق در هر طبقه می‌شود. مصالح به‌کار رفته در بنا آجر و خشت خام هستند و سقف آن را با سفال پوشانده‌اند. در نمای زیر سقف نیز تزیینات گچی به چشم می‌خورد. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹، با شماره ثبت ۳۳۳۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مدرسه عمادیه گرگان: مدرسه عمادیه گرگان از جاهای دیدنی گرگان و از بناهای تاریخی این شهر است که در دوره شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. این مدرسه پلانی مستطیل شکل داشته و دارای چهار ایوان در دو طبقه و حجره‌هایی در یک طبقه است. مرمت‌هایی روی این مدرسه در طول زمان انجام گرفته است. مدرسه عمادیه که نام‌های دیگر آن مدرسه آقا حسین عمادیه یا دروازه نو است، از بناهای قدیمی شهر گرگان است که در سال ۹۵۲ هجری قمری در دوره پادشاهی سلیمان صفوی به وسیله روح‌الله حسینی استرآبادی در خیابان امام خمینی در ضلع شرقی مرکز محله درب نو در بافت قدیم تاسیس شد. محله درب نو از سمت شرق به بازار نعلبندان و از سمت غرب به محله، میدان و خیابان شهید رجایی و از جنوب به خیابان امام خمینی گرگان راه دارد. این مدرسه تاریخی با ۱۵۵۰ متر زمین همراه با آب‌انبار، قبرستان، حمام، مغازه‌های گوناگون، مسجد گلشن، مجموعه چند تکیه، بافت و عناصر عمده محله درب نو و نیز قسمتی از بافت بازار کهنه استرآباد را شامل می‌شوند. اخبار دقیقی درباره زمان ساخت این مدرسه موجود نیست، ولی اصل بنا در اواخر دوره تیموری و به‌خصوص اوایل دوره صفویه درست شده است.
خانه امیر لطیفی (موزه صنایع دستی گرگان): خانه امیر لطیفی در نزدیکی بازار نعلبندان و پشت مسجد جامع گرگان قرار دارد. این بنای هزار متری با ساختار سنتی که قدمتش به دوران قاجار برمی‌گردد، بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و امروزه به شکل موزه صنایع دستی گرگان تغییر کاربری داده است. در ساخت بنا مانند اغلب خانه‌های قدیمی ایرانی از چوب، خشت و آجر به همراه ساروج (ملات) استفاده کرده‌اند. البته بعدها کف اتاق‌های آن سیمان شده است. موزه نیز به صنایع دستی منطقه و فرهنگ آن می‌پردازد و بهعنوان یکی از جاهای دیدنی گرگان، میزبان بازدیدکنندگان است.
مسجد جامع گرگان: مسجد جامع گرگان از بناهای دوره سلجوقی است که در بازار سنتی و قدیمی نعلبندان گرگان قرار دارد و به‌وسیله معماران ترکمن ساخته شده است. این مسجد از یک حیاط مرکزی به شکل چهار ایوانی و چهار شبستان تشکیل شده است که از تزیینات معماری خاص آن دوره نیز استفاده شده است. ترکیبی از آجر و کاشی، کاشی هفت‌رنگ و مناره آجری با خط‌های کوفی مربوط به عصر سلجوقی از تزئینات معماری هستند که در احداث مسجد جامع گرگان استفاده شده است. این مسجد تاریخی و شبستانهای آن در دوره‌های گوناگون تیموریان، صفویه و افشاریه مرمت و نوسازی شده و هم‌اکنون تعدادی از سنگ نوشته‌ها در ایوان غربی وجود دارد که شاهد این ادعا است. این مسجد ۱۲۰۰ سال قدمت داشته و کتیبه‌هایی به خط کوفی روی مناره آن وجود دارد، همچنین روی منبر چوبی این مسجد تاریخ ۸۵۹ هجری قمری به چشم می‌خورد. از بارزترین خصوصیات مسجد جامع گرگان مناره تاریخی آن است.
کاروانسرای قزلق: کاروانسرای قزلق از دوران‌های تاریخی پس از اسلام به یادگار مانده است و نمونه‌ای از کاروانسراهای کوهستانی ساخته شده با سنگ، ملات گچ، آهک و ساروج به شمار می‌رود. این بنا که در مسیر جاده قدیم استرآباد شاهرود احداث شده، دارای اتاق‌ها و دالان‌های متعددی بوده است و ۱۲ حجره نیز در فضای داخلی آن قرار گرفته بودند. با توجه به ارزش تاریخی، این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۷۹، با شماره ثبت ۲۹۰۳ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و بهعنوان یکی از جاهای دیدنی گرگان شناخته می‌شود.
خانه دارویی: خانه دارویی که با نام خانه دارویی‌ها نیز شناخته می‌شود، از دیدنی های گرگان در بافت تاریخی شهر است. این عمارت شامل دو مجموعه خانه مسکونی می‌شود که خانه بخش شمالی، متعلق به دوره پهلوی اول و خانه ضلع جنوبی، متعلق به دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۵۴۲۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
امامزاده نور: امامزاده نور که با نام امامزاده اسحاق بن موسی بن جعفر نیز شناخته می‌شود، مدفن برادر تنی امام رضا (ع) است. قدمت این بقعه به دوره سلجوقیان بازمی‌گردد و یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی و دیدنی های گرگان به شمار می‌رود. در قدیمی چوبی، صندوق نفیس چوبی، گچبری با آیات قرآنی و مقرنس‌كارى آجرى سردر تعدادی از زیبایی‌های معماری این بنا هستند. با توجه به ارزش تاریخی، امامزاده نور در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱، با شماره ثبت ۳۴۶ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
امامزاده روشن آباد: امامزاده روشن آباد که با نام امامزاده روشن آب نیز شناخته می‌شود، مدفن دو فرزند از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است و از جاهای دیدنی گرگان در کیلومتر ۱۵ جاده گرگان به مازندران محسوب می‌شود. با قدمتی که به قرن نهم هجری باز می‌گردد، بقعه دارای رواق و حرم چهار گوش و گنبد ساقه‌دار و مدور است. همچنین روی دو لنگه نفیس در امامزاده تاریخ سال ۸۶۵ هجری قمری به چشم می‌خورد و صندوق روی مرقد نیز دارای تاریخ ۸۷۵ هجری قمری است. این اثر در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱، با شماره ثبت ۳۵۸ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مسجد گلشن گرگان: مسجد گلشن گرگان که با نام مسجد جامع گلشن نیز شناخته می‌شود، در دوران صفویه ساخته شد و در دوران قاجار مورد بازسازی قرار گرفت. این مسجد در شمال شرقی چهارراه میدان، در بافت قدیم بازار و در محله سرچشمه گرگان واقع شده و بهعنوان یکی از جاهای دیدنی گرگان، در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۵۵، با شماره ثبت ۱۳۴۶ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در سال‌های اخیر، با وجود ثبت ملی، این اثر تخریب و مسجد جدیدى با اسلوب مشابه مسجد قدیمى جایگزین آن شد.
جنگل ناهارخوران گرگان: جنگل ناهارخوران یا پارک جنگلی ناهارخوران یکی از جاذبه‌های دیدنی استان گلستان و از مناطق تفریحی گرگان است. این جنگل که جزو جنگل‌های هیرکانی شمال کشور محسوب می‌شود در گذشته نیز بهعنوان منطقه تفریحی و گردشگاهی شناخته می‌شد. ناهارخوران با داشتن هوای مطبوع و خنک به‌ویژه در فصل تابستان مسافران بسیاری را به سوی خود جذب می‌کند. جنگل ناهارخوران در ارتفاع ۴۰۰ تا ۴۵۰ متر از سطح دریا واقع است و ۳۰۰ هکتار وسعت دارد. در سال ۱۳۳۸ سازمان جنگلها و مراتع کشور بخشی از این جنگل را به‌منظور تبدیل شدن به تفرجگاه در اختیار شهردارى گرگان قرار داد و در حال حاضر نیز ۱۶۸ هکتار از آن بهعنوان پارک جنگلی تحت مدیریت شهرداری اداره می‌شود. در داخل جنگل ناهارخوران رودخانه زیارت جریان دارد که تنها رودخانه ناهارخوران است. این رودخانه ۴۰ کیلومتر طول دارد و جزو حوضه آبریز قره سو به شمار می‌رود و یکی از منابع اصلی تأمین آب شهر گرگان محسوب می‌شود. علاوه بر این در این جنگل چندین چشمه نیز جاری است که معروف‌ترین آن سفید چشمه نام دارد و در ارتفاعات اطراف ناهارخوران دیده می شود. پیاده‌روی در بلوار ناهارخوران، جنگل‌نوردی و کوهنوردی از جمله تفریحاتی است که می‌توانید در جنگل ناهارخوران انجام دهید. ارتفاعات ناهارخوران با داشتن دره، آبریزها و یال‌های زیاد، محیط مناسب برای طبیعت‌دوستان و علاقه‌مندان به کوهنوردی است. ارتفاعات غرب و جنوب غربی میدان ناهارخوران مسیر اصلی صعود به سفید چشمه و ارتفاعات بالاتر است. از طریق پلکان سنگی و قدیمی موجود در ناهارخوران می‌توانید به این ارتفاعات دسترسی پیدا کنید.
پارک جنگلی النگدره: در دامنه جنگل‌های انبوه شمال ایران و در نزدیکی گرگان، جنگلی سرسبز و آرام به نام النگدره جای گرفته است. این پارک جنگلی یکی از هفت منطقه نمونه گردشگری کشور است که در شهرستان گرگان استان گلستان واقع است. پارک جنگلی النگدره ۱۸۵ هکتار دارد و یکی از جنگل‌های معروف شمال کشور محسوب می‌شود. هوای پارک جنگلی النگدره ۱۰ درجه از هوای شهر گرگان خنک‌تر است. در داخل این جنگل آبشار و چشمه‌سارهای متعدد جریان دارند. از وسط جنگل و از قسمت جنوبی تا شمال آن، رودخانه ملاشی جریان دارد. در حوالی این رودخانه سه چشمه جاری است. درختانی چون انجیلی، ممرز، توسکا، لرگ، افرا، بلوط، بید، شیردار و خردمندی پوشش گیاهی النگدره را تشکیل می‌دهند. در قسمت شمالی پارک جنگلی النگدره محوطه‌ای تاریخی قرار دارد که قدمت آن به دوران اسلامی برمی‌گردد. این محوطه در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۳ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.
جنگل توسکستان: جنگل توسکستان که از جاهای دیدنی گرگان به شمار می‌رود، بخشی از محدوده ۴۰ هزار هکتاری پارک ملی هیرکانی است و بیشتر با درختان توسکا، اورس و بلوط پوشیده شده است. جاده توسکستان یکی از جاده‌های زیبای پاییزی ایران است. یک جاده تقریبا ۳۰ کیلومتری، از میانه جنگل توسکستان می‌گذرد و می‌توانید در هر جای این مسیر که دوست دارید، از خودرو پیاده شده و گردش کنید. البته بهتر است با بلدهای محلی همراه شوید تا در این جنگل گم نشوید اگر جاده ابری باشد، خوش‌شانسی بزرگی نصیبتان شده؛ چون ابرها جاده و جنگل را می‌پوشانند و توسکستان، یکی از رویایی‌ترین جاده‌های جنگلی ایران می‌شود. انتهای جاده کمی شیب می‌گیرد و از ابرها هم بالاتر می‌رود. بلوط و ممرز از جمله درختان این منطقه جنگلی هستند و در آبان ماه با رسیدن بلوط‌های جنگلی، حتما افراد بومی و دامداری زیادی را در این مسیر خواهید دید که در حال جمع‌آوری بلوط برای فروش یا خوراک دام‌هایشان هستند. در اواسط جاده توسکستان در میان جنگل انبوه، به کاروانسرای «قزلق» می‌رسید. تابلوهای راهنما محل کاروانسرا را نشانتان می‌دهد، ضمن آنکه رسیدن به فضایی بودون دارودرخت می‌تواند نشانه رسیدن به کاروانسرا باشد. دقت کنید کاروانسرا از جاده پیدا نیست و باید از خودرو پیاده شده و حدود ۱۵۰ متر به سمت شرق و شمال شرقی پیاده‌روی کنید. در این حین کومه مخصوص چوپان‌ها سقف کاروانسرا که معمولا با بوته‌ها و گیاهان پوشیده شده، هویدا می‌شود. این کاروانسرا که مربوط به دوران اسلامی است و در فهرست آثار ملی هم ثبت شده، در سال ۱۳۷۹ بازسازی و زیبا شده است.
آبشار رنگو: آبشار رنگو از جاهای دیدنی گرگان در فاصله ۱۵ کیلومتری جنوب غربی آن است و در میان جنگلی به همین نام با محیطی سرسبز به همراه درختان بلند قرار دارد. این آبشار با وجود ارتفاع کم، ساختار نیم‌دایره‌ای جالبی دارد که باعث جذابیت آن شده است. امکانات تفریحی در این مکان وجود ندارد و برای دسترسی به آن باید چند ساعتی پیاده‌روی کنید. در ابتدای مسیر رسیدن به آبشار با گرمابه قدیمی امامزاده ابراهیم و کمی جلوتر با گورستانی قدیمی برخورد خواهید کرد. اگر خسته شدید، قبل از رسیدن به آبشار می‌توانید در کمپ رنگو کمی استراحت کنید. این مسیر کمی مشکل است؛ بنابراین حتما با داشتن تجهیزات مناسب و همراهی یک راهنمای باتجربه محلی اقدام به این کار کنید.
سد نومل گرگان (سد کوثر گرگان): سد نومل که با نام‌های سد کوثر و سد نمل نیز شناخته می‌شود، در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر گرگان احداث شده است. ساخت این سد در سال ۱۳۶۷ آغاز و سرانجام، در سال ۱۳۷۲ افتتاح شد. ارتفاع سد کوثر از پی ۲۶ متر و طول تاج سد ۶۰۰ است. از مخزن سد برای آبیاری زمین‌های زراعی و پرورش ماهی استفاده می‌شود. این منطقه بهعنوان یکی از جاهای دیدنی گرگان شهرت دارد.
آبشار شصت کلاته: آبشار شصت کلاته که با نام فیروز محل نیز شناخته می‌شود، از جاذبه های گردشگری گرگان به شمار می‌رود و در جنگل شصت کلا، در ۲۲ کیلومتری جنوب غربی شهرستان گرگان واقع شده است. برای رسیدن به این آبشار باید از میان جنگلی انبوه عبور کنید. در طول مسیر می‌توانید انواع قارچ‌های سمی و غیرسمی را مشاهده کنید. آبشار شصت کلاته در اثر عبور رودخانه ۴۳ کیلومتری شصت کلا از میان دره‌ها و جنگل‌های کوه جوزبندو به وجود آمده است. البته شصت کلاته تنها آبشار در طول مسیر این رودخانه نیست و شما می‌توانید آبشارهای دیگری همچون آبشار باران کوه را هم بیابید.
دریاچه توشن: این دریاچه در حاشیه جنوبی روستای توشن در النگدره واقع در پنج کیلومتری جنوب شهرستان گرگان قرار دارد. وجود مناطق جنگلی النگدره در کنار دریاچه سد و وجود ماهی‌های مختلف در آب دریاچه فضایی زیبا به این محیط بخشیده است. این منطقه در فصول مختلف مورد استفاده ماهیگیری و کمپینگ قرار می‌گیرد.
دیوار بزرگ گرگان: دیوار گرگان که به قزل ائلان، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد پیروز و مار سرخ ساسانی نیز شهرت دارد. اثری بازمانده از حکومت ساسانیان و به قدمت ۱۷۰۰ سال است که از ناحیه گمیشان تا کوه‌های گلیداغ ساخته شده است. در واقع، می‌توان این اثر تاریخی را یکی از طویل‌ترین بناهای معماری ایران کهن معرفی کرد که متاسفانه امروزه بخش اعظمی از آن تخریب شده و از بین رفته است. دیوار بزرگ گرگان پس از دیوار چین، بزرگ‌ترین دیوار دفاعی جهان محسوب می‌شود.
آبشارهای دره تل انبار: آبشارهای دره تل‌انبار در نزدیکی روستای زیارت واقع شده است. این دره متشکل از ۵۳ آبشار دو تا ۴۰ متری است که ۲۰ آبشار آن بیش از ۱۰ متر ارتفاع دارند. برای بازدید از این آبشارها نیاز به مهارت‌های فنی و تجهیزات فرود است. ۲۵ آبشار در این دره نیازمند فرود با طناب است. شایان ذکر است پس از فرود از آبشار اول این دره، باید مسیر را ادامه داد و راه بازگشت وجود ندارد.
کوه تاورنراب: کوه تاورنراب (Tavarnarab) در جنوب شهر گرگان و در بالای سر روستای «زیارت» قرار دارد. دامنه شمالی این کوه که مشرف بر شهر گرگان است، پوشیده از جنگل است. جاده گرگان شاهرود که رشته کوه البرز را قطع می‌کند، از خط الراس این کوه عبور می‌کند.
تپه تاریخی-فرهنگی تورنگ تپه: تپه‌ای قدیمی با قدمت هزاره سوم پیش از میلاد مسیح در ۱۷ کیلومتری شمال شرقی شهر گرگان قرار دارد که به تورنگ تپه شهرت یافته است. این مکان تاریخی و ارزشمند از مجموعه چند تپه با برجستگی‌هایی بسیار نزدیک تشکیل شده است که می‌توان آن را یکی از بزرگ‌ترین تپه‌های باستانی کشور در نظر گرفت. آثار تاریخی ارزشمند و مهمی به قدمت هزاره چهارم پیش از میلاد در این مکان کشف شده که بر اهمیت آن افزوده و آن را به یکی از جاذبه‌های گردشگری گرگان تبدیل کرده است.
......................................
آرشیو
