خلیل‌آباد شهری در بخش مرکزی شهرستان خلیل‌آباد استان خراسان رضوی ایران است. بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۲٬۷۵۱ نفر (در ۴٬۰۹۴ خانوار) بوده‌است.
حدود ۲۵۰ سال قبل خلیل خان فرزند جلیل بیگ از خاندان عرب میش مست قلعه‌ای به نام خودش بنا نهاد که بعدها خلیل‌آباد نام گرفت اما در حقیقت نام این سرزمین، خارزنج است که در کتب تاریخی و معتبر از آن بسیار نام برده شده‌است. شهر خارزنج در ناحیه شمالی شهر خلیل‌آباد فعلی واقع شده بود که در اثر زمین لرزه تخریب و ساکنانش در دشتهای جنوبی پراکنده و اقدام به ساخت آبادی‌های متعدد نمودند، سرانجام به دلیل وجود ناامنی‌های حاصل از حمله افغان‌ها و ترکمن‌ها اقدام به ساخت قلعه معروف خلیل‌آباد نمودند و خلیل‌آباد مرکزیت یافت و بدین ترتیب مردم با این منطقه انس گرفته و هر روز بر جمعیت آن افزوده که در نهایت در سال ۱۳۴۳ به شهر و در سال۱۳۸۲ به شهرستان تبدیل شد. براساس کتب تاریخی، پیشینه شهرستان به دوران زرتشت بر می‌گردد، به‌طوری‌که آثار و ابنیه زرتشتیان در اطراف شهرستان به چشم می‌خورد. اما رونق علمی وفرهنگی آن به قرون سوم و چهارم هجری که به نام خارزنج معروف بوده بازمی‌گردد.
از معروف‌ترین علما و بزرگان خارزنج می‌توان به احمد بن محمد خارزنجی صاحب کتاب تکلمه در لغت و یوسف بن حسن خارزنجی از فضلای زمان خود اشاره کرد. از دیگر شخصیت‌های تاریخی این شهرستان عمیدالملک کندری وزیر دربار سلجوقیان (طغرل) است که از شخصیت‌های مهم و سرنوشت ساز در تاریخ ایران به‌شمار می‌رود.
از لحاظ اقتصادی شهرستان خلیل‌آباد بر پایه کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی استوار است و سطح زیر کشت باغات انگور، انار و پسته در شهرستان۷۹۸۳ هکتار و سایر محصولات کشاورزی شامل زیره، پنبه، جو، گندم و ۰۰۰، ۴۳۵۰ هکتار می‌باشد. انگور خلیل‌آباد در سطح کشور به لحاظ کیفیت رتبه نخست و از بعد کیمت رتبه دوم را به خود اختصاص داده است. مهمترین معادن شهرستان معدن سنگ آهن، جیوه، مس، کائولن، گچ و آهک می‌باشد.
شهرستان خلیل‌آباد در موقعیت جغرافیایی شرق کشور، غرب ناحیه مرکزی استان خراسان قرار گرفته و محدود است از: شمال به شهرستان کوهسرخ ، جنوب به شهرستان بجستان ، شرق به شهرستان کاشمر ، غرب به شهرستان بردسکن و جنوب شرقی به شهرستان مه ولات محدود می‌باشد.
این شهرستان از دو بخش «مرکزی» به مرکزیت خلیل‌آباد و «ششطراز» به مرکزیت کندر تشکیل شده‌است. مساحت شهرستان ۵/۱۷۶۷کیلومتر مربع می‌باشد. جمعیت شهرستان برطبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن (سال۱۳۸۵) ۴۵۰۰۸ نفر می‌باشد. تراکم جمعیت شهرستان ۸/۲۸ نفر در هر کیلومتر مربع می‌باشد. شهر خلیل‌آباد در ۵۸ درجه و ۱۷ دقیقه طول شرق نصف‌النهار مبدأ و ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی از خط استوا در ارتفاع ۹۷۵ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است.
سرزمین خلیل‌آباد که قسمتی از دشت کاشمر و حوزه آبریز کویر نمک را تشکیل می‌دهد و حتی قسمتی از کویر نمک را در محدوده خود جای داده است پایین‌ترین نقطه شهرستان در کویر نمک ۸۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و از شمال به جنوب دارای مظاهر طبیعی متفاوتی می‌باشد. در قسمت شمالی دارای ارتفاعات نه چندان بلند به نامهای بلند کوه سیاه، کوه کمر ریخته، کوه بالا باغ و کوه خرزن به صورت کوهستانی و کوهپایه‌ای می‌باشد بلندترین نقطه این منطقه از سطح دریا ۲۱۳۱ متر ارتفاع دارد. در قسمت مرکزی پس از کاهش ارتفاعات به قسمت کوهپایه‌ای و جلگه‌ای در دشت خلیل‌آباد که قسمتی از آن نیز کویری است برمی‌خوریم در این منطقه قابل زراعت و حاصلخیز می‌باشد. قسمت جنوبی این ناحیه از قسمت کال شور در جنوب روستای نقاب شروع شده و به کویر نمک ختم می‌شود شامل یک منطقه کم وسعت کوهستانی با ارتفاعات کم و پوشیده شده از تپه‌های شنی و ماسه‌ای حاصل از پیشروی کویر می‌باشد.
آب وهوای حاکم بر منطقه بری و خشک است. زمستانها معتدل و تابستانهای گرم و خشک را دارد حد اکثر مطلق درجه حرارت ۴۵ درجه و حداقل ۱۶ درجه زیر صفر می‌باشد این اختلاف ۶۱ درجه‌ای که در کویر نمک به بیش از این نیز می‌رسد نشان دهنده طبیعت غالب کویری منطقه خلیل‌آباد می‌باشد. بارندگی منطقه به دلیل آب وهوای گرم چندان زیاد نیست و متوسط ۱۵ ساله آن در ایستگاه هواشناسی کاشمر رقم ۱۷۹ میلی‌متر را نشان می‌دهد و همین میزان اندک بارش از انضباط و یک‌نواختی برخوردار نبوده و دارای نوسانات زیادی می‌باشد. بادهای شهرستان بر سه نوع باد می‌باشد نوع اول بادهایی که در فصول سرد سال می‌وزند که از قسمت شمال وزیده و سرد می‌باشند، دوم بادهای که از سمت شرق می‌وزند و به اعتقاد مردم محلی بارانزا می‌باشند حال آنکه بادهای بارانزا از سوی شمال غربی می‌وزند، سوم تف بادها که در تابستان از طرف جنوب منطقه کویری به شمال می‌وزند که سوزان است و همراه خود گرد و غبار و ماسه روی مزارع می‌پراکند. منبع آب منطقه ۱- منابع آب سطحی که در شمال به دلیل کوهستانی بودن و ضخامت سفره‌های آب چندان زیاد نیست و به صورت سیلاب بهاره وجود دارند، در ناحیه غرب شهرستان خلیل‌آباد مسیر رود خانه دائمی به نام کال ششطراز می‌باشد که پس از عبور از مناطق کوهستانی در شمال روستای ایرج آباد وارد دشت کاشمر می‌شود. رود خانه ششطراز بزرگتریت رود خانه منطقه است و کیفیت آب این رود خانه برای مصرف آب شرب و کشاورزی مناسب است. ۲-منابع آب زیرزمینی که در حال حاضر توسط ۲۶۱ حلقه چاه عمیق و یک رشته قنات جهت کشاورزی و شرب تخلیه می‌گردد.
با توجه به باران کم و نامنظم و تبخیر زیاد، به ویژه در مناطق جنوبی شهرستان پوشش گیاهی مستعدی در این ناحیه وجود ندارد. در این ناحیه تنها گیاهانی می‌توانند رشد کنند که در مقابل گرما و خشکی مقاوم بوده و با شرایط طبیعی منطقه مناسب و سازگار باشند؛ و این گیاهان با فاصله می‌باشند که می‌توان به پسته وحشی یا بنه اشاره کرد. در این منطقه به علت فوق گیاهان بایستی دارای دو ویژگی باشند. اولاً ریشه در عمیق داشته باشند. دوماً برگهایی داشته باشند که بتوانند جلوی تبخیر را بگیرند. پوشش گیاهی شهرستان در شمال به صورت کوهستانی و دارای درختان و درختچه‌های کوهپایه‌ای نظیر سرو، بادام، چنار، و درختان میوه و در مرکز ناحیه جلگه‌ای که بشتر به کشاورزی اختصاص دارد و در جنوب ناحیه کویری شهرستان که بیش از ۷۰٪ وسعت شهرستان را در اختیار دارد بعلت بارندگی کم و خشکی هوا و خاک کویری دارای گیاهانی از نوع اسپند، شور، خارشتر، و درختان گز و قیچ می‌باشد در قسمت جنوب غربی که قسمتی از کویر نمک در آن واقع است به گیاهان خاص مناطق کویری برمی‌خوریم.
شغل بیشتر مردم خلیل‌آباد کشاورزی است و محصول عمده در این شهرستان انگور می‌باشد، بیشتر مردم خلیل آباد محصول انگور خود را در جاهای مخصوصی که « کشمش خانه » نامیده می‌شود و باروش‌های سنتی به کشمش تبدیل می‌کنند و می‌فروشند. در سال‌های اخیر کشت زعفران در منطقه خلیل‌آباد گسترش پیدا کرده‌است. در شهرستان خلیل‌آباد همچون سایر نقاط استان خراسان رضوی پخت انواع نان‌های محلی و سنتی رواج دارد. همچنین انواع جشن‌ها، اعیاد و مناسبت‌های ویژه با توجه به باورهای مردم منطقه کماکان برگزار می‌گردد. از میان این مراسم می‌توان از جشن‌های خواستگاری، عقد خوانی، سده، چهارشنبه‌سوری، جشن ختنه‌سوران و عزاداری تاسوعا و عاشورا را یاد کرد برگزاری باشکوه مراسم تعزیه‌خوانی و نقالی و پرده‌خوانی عاشورایی از دیگر هنرهای آئینی مرسوم در این منطقه است. افزون بر این در میان مردم خلیل‌آباد انواع بازی‌ها و ترانه‌های مربوط به آنها نظیر بازی «ونه شوکافتک»، «کوک محله»، «حرنگ حرنگ» و…، رایج می‌باشد.
در شهرستان خليل آباد نيز مانند شهرستان هاي همجوار هنوز مشاغل سنتي و هنرهاي دستي تا حدودي رواج دارد. از انواع مشاغل سنتي در خليل آباد مي توان به حرفه هايي مانند سفالگری، سراجی سنتی، فرت بافی، تذهیب و تشعیر، گلیم بافی، رودوزی های سنتی، معرق چوب و…. اشاره كرد. در اين ميان سفالگری، و پارچه هاي دست باف از اهميت بشتري برخوردارند که به عنوان ره آوردی از این شهرستان به مسافران عرضه می گردد. در حال حاضر خانواده هنرمند عباس زاده در روستاي ابراهيم آباد و نصرآباد اين شهرستان أمین کننده بخش عمده ای از سفال خام شهرستان گناباد و شهرستان های همجوار می باشند. شهرستان خلیل‌آباد نیز مانند سایر مناطق استان خراسان رضوی دارای برخی تولیدات هنرهای سنتی و صنایع‌دستی است که جزء سوغات این ناحیه محسوب می‌شود. قالی‌های بافت خلیل‌آباد، گلیم‌های الوان، فراورده‌های حصیری و پارچه‌های دست‌باف از این جمله است. این شهرستان با دارا بودن حداقل 22 گونه انگور، مرغوب‌ترین انگور استان خراسان رضوی را به بازارهای جهانی عرضه و صادر می‌نماید اما مهمترین فرآورده و سوغات خلیل‌آباد کشمش و سوغات این منطقه است که به سراسر ایران صادر می‌گردد و بهترین فراورده در نوع خود می‌باشد.
جاذبه های خلیل آباد
آبگرم خلیل آباد: یکی از مهمترین جاذبه های ژئو توریستی منطقه ، آبگرم خلیل آباد است . چشم انداز فرهنگی – طبیعی تاریخی این منطقه با دارا بودن 12 اثر تاریخی موسوم به آسیاب و دره های زیبا و شفگ انگیز با پوشش نیزار و حوضچه های بزرگ آب موسوم به « زو » و حوضچه های آبگرم معدنی چشم هر گردشگری را به خود محسور می کند .
کویر خلیل آباد: آنچه برای گردشگران کویر در کویر حاشیه جنوب شهرستان خلیل آباد در خاطرشان نقش می بندد ؛ صرف صبحانه محلی ( تخم مرغ شیره که یکی از اصیل ترین غذاهای خراسان می باشد ) در کنار سیاه چادر عشایری و نوشیدن چای آتشی و دمنوش های کویر به همراه سیب زمینی زغالی ، تجربه لذت بخش و تداعی گوشه ای از زندگی کویری زیر آسمان نیلگون در هوای دل انگیز را برای گردشگران در کویر نمک جعفرآباد به همراه خواهد داشت . کویر نوردی در مسیری بین تاغزارها و کال باستانی کندر که مناظر حیرت انگیزی را در لنز دوربین های عکاسان گردشگر و خاطره خانواده ها ثبت می نماید ، لذت یک کویر بکر را برای گردشگران به همراه خاهد داشت . روستای کاهه و بازدید از بافت قدیمی روستا و صرف اشکنه قورمه که از لذیذترین غذاهای منطقه کویری خراسان است مزه بیاد ماندنی را برای گرشگران رقم می زند .
سد خاكی شهيد مدرس: يكی ديگر از جاذبه های طبيعی شهرستان خليل آباد،سد خاكی شهيد مدرس است كه از آبريز مهمترين رودخانه منطقه كه شهر خليل آباد را تحت تأثير مستقيم قرار می دهند و رودخانه ششطراز نام دارد،مشروب می گردد.اين رودخانه فصلی در قسمت غربی خليل آباد دشت آبرفتی منطقه را تغذيه نموده ومابقی آن طی مسافتی طولانی وارد سد شهيد مدرس در محل روستای مهدی آباد می گردد كه در اطراف خود منطقه ای زيبا وچشم اندازهای بديع را به وجود آورده است.
مناظر طبيعی دشت خليل آباد: محدوده خليل آباد ،بردسكن وكاشمر جزء حوزه آبريز نمك ايران و بخشی از آن محسوب مي شوند كه دشت كاشمر نام دارد.رودخانه ششطراز از داخل اين دشت عبور می كندوسرمنشأ آن ارتفاعات شمال غربي خليل آباد می باشد كه پس از طی مسافتی حدود 60كيلومتر وارد سد شهيد مدرس در محل روستاي مهدی آباد می شود.از ديگر مناطق طبيعی اين شهرستان می توان به پارك جنگلی واقع در شمال شهرستان خليل آباد اشاره نمود كه مكانی مناسب جهت تفريحات سالم وتوريسم ورزشی می باشد.
پارک جنگلی خلیل آباد: یکی دیگر از جاذبه های تفریحی شهرستان محور گردشگری پارک جنگلی خلیل آباد استه که همه روزه پذیرای مسافران و مردم می باشد . ابتدای محور پارک جنگی در سال های گذشته با مبلغی حدود 100 میلیوان تومان توسط میراث فرهنگی بهسازی و پیاده رو سازی شد . که البته نیازمند تهیه طرحی جامع با رویکرد گردشگری می باشد که در دست اقدام است . پارک جنگلی شمال شهرستان با وسعت 200000 متر مربع و گونه های درختی کاج و افرا و اقاقیا و سروناز و سرو نقره ای و سپیدار و … از دیگر تفرجگاههای دیدنی این شهرستان است .
تفرجگاه خارزنج: دراين منطقه بسيار زيبا واقع در فاصله 4كيلومتري شمال شهر خليل آباد پراكنش درختان غير مثمر فراواني ديده مي شود كه وجود جويبارهايي كه از كنار اشجار عبور مي كنند به طراوت اين تفرجگاه افزوده است. از مهمترين خصوصيات اين مكان سايه هاي دلپذيري است كه همه روزه به ويژه فصول بهار وتابستان مأمن گردشگران وطبيعت دوستان مي باشد.همچنين اين منطقه داراي 3چشمه آب گرم معدني است كه به ارتفاعات شمال شهر منتهي شده ومورد استفاده كوهنوردان است. همچنین وجود آبشارها و رودخانه دائمی خارزنج این منطقه را جزء دیدنی ترین مناظر طبیعی شهرستان نموده است .
مسجدجامع خلیل آباد: به استناد شواهد موجود،پیش از این در محل مسجد جامع فعلی،بنای مسجدی كهن ویك ایوانی موسوم به میان خیابان وجود داشته كه بنای فعلی با الگوبرداری از مسجد جامع كاشمر در سال 1308ق با طرح یك ایوانی وشبستان های طرفین ساخته شده وشبستان شرقی آن در سال 1313ق تكمیل شده است.درجبهه های شرقی وغربی مسجد نیز فضاهای معماری با كاربری های متفاوتی ایجاد گردیده است . ایوان بنا،باوجود اجزاء وعناصر معماری به ویژه تاق وتویزه شكوه خاصی به این مجموعه بخشیده است.
امام زاده قاسم ارغا (ع): بقعه منسوب به امامزاده قاسم ارغا(ع) در روستای ارغا واقع شده و بنای آن متعلق به اواخر دوران قاجار می باشد. به باور اهالی امامزاده قاسم (ع) فرزند ذكور حضرت موسی بن جعفر(ع) برادر امام رضا(ع) می باشد. بنای اصلی با پلانی مربع می باشد که بعد ها به آن ایوانی اضافه می گردد. بر روی تيزه گنبد نقاشی هايی ترسيم شده كه احتمالا تمامی گنبد را در بر می گرفته اند ، اما به علت مرمت های غير كارشناسی از بين رفته است.
آب انبارهای کندر: این آب انبارها که از دو بنای همجوار تشکیل شده اند در شهر کندر ، از توابع شهرستان خلیل آباد قرار گرفته اند . این ابنیه از جمله آثار عام المنفعه می باشند که آب انبار اولی به دستور حاجی حاتمی و به دست توانای حاج علی اصغر بنایی در حدود 70 سال پیش ساخته شده و آب انبار دیگر ده سال بعد از آن به سفارش حاج اصغر رحمانی و به دست استاد شعبان بنا گردیده است . این آب انبارها با استفاده از آجرهای 30 و 20 سانتی متری مربع شکل ساخته شده و گنبدی مخروطی بر فرازشان استوار گردیده است. پلان هر دو بنا به شکل دایره بوده و مخزن آنها از استوانه ای به عمق 10 و5/10 متر تشکیل گردیده است.
گرمابه بهشتی: بنای معروف به حمام آقا در بافت مركزی شهر خلیل آباد قرار گرفته است.این بنا جزء مجموعه ابنیه ی تاریخی وبا ارزش احداث شده در اوایل دوران پهلوی می باشد كه مشتمل بر مسجد جامع ،كاروانسرا ودكاكین مجاور مسجد است. مطابق با وقفنامه موجود،این بنا در سال 1316بنا گردیده ودارای دو بخش مردانه وزنانه می باشد.حمام مردانه 15پله وحمام زنانه 10پله پایین تر از سطح زمین است.این حمام دارای رختكن،زینه ،دوش ها و گرمابه،آب انبار،جاكفشی و نمازخانه می باشد.
كهندژ تاريخی كندر: در ضلع جنوبی شهر كندر بقایای خشت وگلی عظیمی به ارتفاع 15متر وبه طول 68 وعرض 44 متر دیده می شودكه در واقع كهندژ شهرك حاصلخیز وپر رونق كندر در گذشته های دور بوده سفال های پراكنده بر روی آن قدمت این اثر را به پیش از اسلام می رساند وموید سكونت در آن تا سده هفتم وهشتم هجری است.در چهار سوی این كهندژ آثار وبقایایی از برج های نگهبانی وتدافعی به چشم می خورد.
.........................................
آرشیو
